آستان قدس رضوی و گنجینه موقوفات آن

مسلمانان و شیفتگان حضرت رضا، علیه‏السلام، از هنگام شهادت آن حضرت برای هزینه‏ نگهداری از مضجع شریف، اموال و رقباتی را وقف کرده‏ اند که چکونگی آن بر ما مکشوف نیست، زیرا با حملات اقوام و منازعات تاریخی، اسناد اولیه از بین رفته و اطلاع چندانی از گذشته‏ های دور در دست نیست.

قدیمی‏ترین سند موجود وقف به تاریخ ۹۳۱ ه ق و به نام عتیق علی‏بن‏احمد ملک طوسی بازمی‏گردد؛ در حالی که وجود پاره‏ای از قرآنهای وقفی، سنت وقف را تا سده چهارم – سال ۳۹۳ ه ق – به عقب می‏برد.

پس از آن وقف‏نامه‏ ی علاءالدین حاجی قدمت بیشتری دارد که تاریخ آن سال ۹۳۳ ه ق را نشان می‏دهد. واقف آن ۱۸/۵ سهم از مزرعه‏ ی احمدآباد تربت‏ حیدریه را برای ساختن رباطی در بلوک رخ برای استراحتگاه زوار و فرش و روشنایی حرم مطهر وقف کرده است.

دیگر، باید از وقفیات قرن دهم هجری نظیر موقوفات سید لطیف شاه حسینی (۹۴۰ ه ق) و سید جلال‏الدین محمد (۹۵۰ ه ق) و سید ابوالفتح علی الحسینی (۹۵۷ ه ق) و بیک آغا خانم ذوالقدر (۹۹۷ ه ق) نام برد که همگی به استثنای مورد اخیر، رقبات مفصلی است و عواید قابل ملاحظه‏ای دارد. از قرون ۱۱ و ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ اسناد فراوانی در این باب موجود است.

شمارش رقبات وقفی در طومارهای علیشاهی (تحریر شده به سال ۱۱۶۰ ه ق) و عضدالملکی (تحریر شده در سال ۱۲۷۴ ه ق) حاکی از این واقعیت است که پاره‏ای از سودجویان به انحاء مختلف رقبات وقفی را متصرف می‏شده‏اند، و لذا احصای رقبات وقفی دراین دو طومار را باید سند وقفیات آستان قدس رضوی به شمار آورد که با توجه به نشان مهر و امضای معتمدین ذیل طومارهای مذکور، در مراجع قانونی کشور معتبر است.

اینک تمامی وقف‏نامه‏ ها بازخوانی شده است و متن بازخوانی شده‏ی آنها در پایگاه نرم‏ افزاری آستان قدس موجود است.

توزیع و پراکندگی جغرافیایی موقوفات

پراکندگی جغرافیایی موقوفات آستان قدس رضوی در طول تاریخ به این شرح است: الف. استان خراسان: مشهد، چناران، قوچان، شیروان، بجنورد، فاروج، فریمان، تربت جام، باخرز، نیشابور، سبزوار، تربت حیدریه، کاشمر، گناباد، سرخس و بیرجند؛

ب. استان گلستان: گرگان؛

ج. استان مازنداران: ساری، چالوس؛

د. استان گیلان: رشت، لاهیجان، لنگرود؛

ه. استان تهران: ورامین، تهران، کرج، گرمسار؛

و. استان قزوین: قزوین؛

ز. استان کرمان: کرمان، بم، راور، سیرجان، رفسنجان؛

ح. استان یزد: یزد؛

ط. خوزستان: شوشتر؛

ی. استان فارس: شیراز، نیریز؛

ک. استان اصفهان: اصفهان،

ل. موقوفات خارج از کشور: سوریه، افغانستان، آذربایجان شوروی، هندوستان.

نوع اموال وقفی

این اموال انواع متعددی دارند که با بررسی وقف‏نامه‏های موجود در آستان قدس، به این قرار است:

املاک مزروعی، اراضی شهری، دکاکین، منزل، اتومبیل، سپرده‏های ثابت بانکی، سهام کارخانه‏ها، بیمارستان، آسیاب، قنات، موتور چاه آب، چاه آب، باغات، کتب خطی، و چاپی، و مجموعه‏های هنری.

موارد مصرف عواید موقوفات

عمده‏ی مصارف عواید موقوفات آستان قدس رضوی در ۲۵ فصل طبقه‏بندی شده که هر یک از این فصول نیز به موادی تقسیم پذیرند. این فصول ۲۵ گانه عبارتند از:فصل اول: حقوق متولیان؛

فصل دوم: حقوق ناظران؛

فصل سوم: سوخت روشنایی حرم مطهر؛

فصل چهارم: پاکسازی و خوشبو کردن حرم مطهر؛

فصل پنجم: خادمان، حافظان، دربانان، فراشان، مؤذنان و کفشداران؛

فصل ششم: تعمیرات حرم مطهر؛

فصل هفتم: دارالشفاء و بیمارستانهای وابسته؛

فصل هشتم: مهمانسرا و اطعام؛

فصل نهم: زوار؛

فصل دهم: برگزاری مراسم جشن و سرور در اعیاد مذهبی و پرداخت عیدی به خدام و ایتام سادات؛

فصل یازدهم: سوگواری و روضه‏خوانی برای معصومین و ائمه اطهار (علیهم‏السلام)؛

فصل دوازدهم: ایتام سادات؛

فصل سیزدهم: سادات، طلاب و اهل علم؛

فصل چهاردهم: فقرا و مستمندان؛

فصل پانزدهم: فرش حرم مطهر؛

فصل شانزدهم: کتابخانه‏های آستان قدس؛

فصل هفدهم: نایب الزیاره؛

فصل هجدهم: خیرات و مبرات؛

فصل نوزدهم: حافظان مقابر خانوادگی واقفان؛

فصل بیستم: اولاد و ذوی‏الارحام واقفان؛

فصل بیست و یکم: موقوفات مطلقه‏ی آستان قدس رضوی (حق مصرف عواید این گونه وقف‏نامه‏ها بدون ذکر نوع آن به آستان قدس رضوی واگذار شده است.)؛

فصل بیست و دوم: موقوفات مطلبه‏ی آستان قدس رضوی (عواید موقوفات احصا شده در طومارهای علیشاهی و عضدالملکی که بدون ذکر مصرف در طومارها درج شده‏اند برای مصالح آستان قدس رضوی هزینه می‏شوند.)؛

فصل بیست و سوم: موقوفات مطلقه‏ی آستان قدس رضوی (رقباتی است که از محل عواید آستان قدس رضوی خریداری شده است. عواید این رقبات نیز در مسیر مصالح آستان قدس رضوی هزینه می‏شود.)؛

فصل بیست و چهارم: مصارف متفرقه (یا به تعبیری سایر مصارف که در قالب ۲۳ فصل مذکور نمی‏گنجد، نظیر شیرخوارگاه، فرش و بوریا برای مسجد گوهرشاد، سقاخانه، شهرداری، فرمانداری، استانداری،تأمین هزینه‏ی تحصیلی شاگرد اول دانشکده‏ی پزشکی تهران و…)؛

فصل بیست و پنتجم: امور فرهنگی (تأمین بخشی از مخارج دبستانها، هنرستانها و کمک به محصلان مستضعف این واحدها با ذکر نام دبستان و هنرستان و نیز تأسیس دانشگاه، مدرسه، دبیرستان، و یتیم‏خانه…)

اقدامات حفاظتی از موقوفات

۱٫ ایجاد شرایط فیزیکی لازم برای حفظ نفایس (مکان ویژه، کنترل منظم گرما و سرما، آسیب‏شناسی آثار، آفت‏زدایی…).

۲٫ برگردانیدن مالکیت وقف در اراضی و املاکی که در گذشته مورد تجاوز قرار گرفته است.

۳٫ رعایت غبطه‏ی وقف در هر مورد؛

۴٫ تلاش زیاد برای آباد نگهداشتن رقبات وقفی؛

۵٫ چند و چونی موقوفات آستان قدس رضوی با شماره‏ای مخصوص در دفتری با نام دفتر ثبت موقوفات درج می‏گردد.

۶٫ اسناد موقوفه، زیرشماره‏ی مخصوص خود در بایگانی مخطوطات کتابخانه‏ی مرکزی آستان قدس رضوی ضبط می‏گردد.

۷٫ هر موقوفه پس از تحویل و ثبت، توسط واحدهای آستان قدس نگهداری و حفاظت می‏شود و به هنگام ضرورت مورد استفاده قرار می‏گیرد.

فعالیتهای اقتصادی در آستان قدس رضوی قبل و بعد از انقلاب

فعالیتهای آستان قدس رضوی در دو دهه‏ ی پس از انقلاب توانسته است چرخه‏ی اوقاف را در چنان مدار سازنده‏ای قرار دهد که با گردش وقف در دوران پیش از انقلاب تفاوتی بس عمیق دارد و تشخیص آن به آسانی قابل مشاهده است، و ما به دلیل گسترده بودن این محور تنها به بیان گوشه‏ای از آن بسنده می‏کنیم:

واحدهای فرهنگی آستان قدس در دوران پیش از انقلاب در سه واحد: «اداره‏ی امور فرهنگی»، «کتابخانه‏ی مرکزی» و «موزه» خلاصه می‏شد، در حالی که پس از انقلاب شمار آنها به پانزده واحد می‏رسد که از نگاه آمار، افزایشی ۴۰۰ درصدی را نشان می‏دهد. پیش از انقلاب، آستان قدس فاقد واحد آموزشی بود، در حالی که اینک ۱۵ واحد آموزشی دارد که با حدود ۶ هزار دانش‏آموز و دانشجو مشغول فعالیت است. شمار کتابخانه‏های آستان قدس رضوی، پیش از انقلاب از ۵ کتابخانه تجاوز نمی‏کرد، ولی هم اینک دارای ۲۷ کتابخانه است. از جمله‏ی این کتابخانه‏ها می‏توان به این کتابخانه‏ها اشاره کرد:

کتابخانه‏ی مرکزی، کتابخانه‏ی امام صادق (علیه‏السلام) در مشهد، کتابخانه‏ی شیخ هاشم قزوینی در مشهد، کتابخانه‏ی مسجد گوهر شاد، کتابخانه‏ی وزیری یزد، کتابخانه‏ی ملک در تهران، کتابخانه‏ی مرتضوی در یزد، و کتابخانه‏ی آیت‏الله بروجردی در بروجرد.

واحدهای کشاورزی آستان قدس در سالهای پیش از انقلاب تنها سه مورد بوده که اینک به ۱۵ مورد افزایش یافته است. واحدهای صنعتی آستان قدس پیش از انقلاب ۶ واحد بوده و اکنون به ۲۵ واحد می‏رسد.

به جهت بهره‏برداری مدبرانه از برکات وقف، امروز در جای جای ایران اسلامی شرکتها، مؤسسات و سازمانهای وابسته به آستان قدس به فعالیت پیگیر مشغولند که تنها برخی از آنها را نام می‏بریم:

– شرکتها کشت و صنعت اسفراین؛

– شرکت کشت و صنعت کاشمر؛

– مؤسسه‏ی موقوفات یزد و کرمان؛

– سازمان باغات آستان قدس رضوی؛

– سازمان موقوفات و کشاورزی جنوب خراسان؛

– مؤسسه‏ی کشت و صنعت مزرعه‏ی نمونه‏ی آستان قدس رضوی؛

– سازمان موقوفات ملک؛

– شرکت کشت و صنعت سرخس؛

– مؤسسه‏ی موقوفات و کشاورزی سمنان – مرکز دامغان؛

– طرح کشاورزی راور؛

– سازمان موقوفات و کشاورزی چناران؛

– مؤسسه‏ی موقوفات یزد و کرمان؛

– سازمان موقوفات و کشاورزی جنوب خراسان؛

– کارخانه‏ی قند آبکوه؛

– کارخانه‏ی قند چناران؛

– کارخانه‏ی قند تربت حیدریه؛

– کارخانه‏ی نان قدس رضوی؛

– شرکت سرم سازی ثامن؛

– شرکت گرانیت قدس.

شایان ذکر است علاوه بر هزاران نفر مستأجرین اراضی زراعی موقوفه که ضمن اشتغال مؤثر، به تولید نیازهای جامعه می‏پردازند، بیش از ۱۵ هزار نفر در تشکیلات آستان قدس رضوی و شرکتها و مؤسسات وابسته به کار مشغولند.

در زمینه‏ های درمانی و خدماتی نیز آستان قدس به نسبت سالهای پیش از انقلاب از رشدی درخشان برخوردار بوده که قطع نظر از افزایش تعداد آنها از ۶ واحد به ۱۱ واحد، کیفیت هر یک نیز به نحو چشمگیری تحول یافته است و ما در این میان تنها با اشارتی گذرا اسامی این واحدها را می‏آوریم:

۱٫ دارالشفای امام؛

۲٫ دارالشفای شماره ۲؛

۳٫ پلی کلینیک دندان پزشکی؛

۴٫ مرکز طب تصویری؛

۵٫ داروخانه‏ ی امام؛

۶٫ داروخانه‏ ی امام (واحد شماره‏ی ۲)؛

۷٫ بیمارستان چناران؛

۸٫ توسعه‏ی واحدهای درمانی یزد و کرمان و سیرجان؛

۹٫ بخش قلب بیمارستان امام رضا (علیه‏السلام)؛

۱۰٫ مؤسسه‏ ی امداد آستان قدس رضوی؛

۱۱٫ توسعه‏ی مهمانسرای حضرت.

توضیح اینکه در حال حاضر سالیانه بیش از ۷۹۶۸۲۶ نفر از خدمات درمانی آستان قدس استفاده می‏کنند و بالغ بر ۲۳۴۵۷۵۱ نفر در مهمانسرای حضرت پذیرایی می‏شوند.

آستان قدس رضوی توانسته یکی از بزرگترین پروژه‏های کشور را در بازسازی اطراف حرم مطهر به اجرا درآورد که انجام آن بدون تردید جز با نظارت دقیق و اشراف فراگیر شخص تولیت عظمی شدنی نبود. این دگرگونی تا بدان جا پیشروی داشته که وسعت و تعداد اماکن در وضع موجود با وضع آن در سالهای پیش از انقلاب قابل مقایسه نیست. استقلال این مجموعه از تشکیلات رسمی کشور و قائم به ذات بودن آن نیز از دیگر عواملی است که موجب شده با گامهای استوارتری راهی چنین دشوار را بپیمایند.

این نکته نیز گفتنی است که بازسازی اطراف حرم مطهر با در نظر گرفتن افزایش زائران آستانه‏ی حضرتش (علیه‏السلام) در دهه‏های آتی طراحی شده که این نیز حاکی از آینده‏نگری مدیریت کلان این وقف – مجموعه است.

این بازسازی پر گستره بناهایی است به سطح بالغ بر ۳۱۶۵۰۰ مترمربع که مهمترین آنها عبارتند از:

۱٫ دانشگاه علوم اسلامی رضوی؛

۲٫ بنیاد پژوهشهای اسلامی؛

۳٫ بخش اداری حوزه‏ی علمیه خراسان؛

۴٫ مدرسه‏ ی علمیه؛

۵٫ خوابگاه مدرسه‏ ی علمیه؛

۶٫ ساختمان پیر پالاندوز؛

۷٫ سرای امین؛

۸٫ بستهای شیخ بهایی، شیخ طوسی، شیخ طبرسی، شیخ حرعاملی، بست غربی صحن جامع رضوی و بست خیابان امام رضا (علیه‏السلام)؛

۹٫ مسجد عیدگاه؛

۱۰٫ سرویسهای بهداشتی در قطاع غربی و شمالی؛

۱۱٫ صحن جامع رضوی به سطح تقریبی ۷۷۰۰۰ مترمربع؛

۱۲٫ صحنهای جنبی صحن جامع؛

۱۳٫ صحن جمهوری اسلامی؛

۱۴٫ رواق دارالولایه؛

۱۵٫ صحن قدس؛

۱۶٫ موزه‏ی فرش؛

۱۷٫ سردرهای خیابانهای طبرسی و شیرازی و نواب؛

۱۸٫ کتابخانه و موزه؛

۱۹٫ فضاهای خدماتی (سفره‏خانه)؛

۲۰٫ فضاهای اداری (مرکز مدیریت حوزه‏ی علمیه‏ی خراسان)، دارالتولیه؛

۲۱٫ نمایشگاها و فروشگاهها؛

۲۲٫ زیر گذر اطراف فلکه؛

۲۳٫ دور برگردانهای شیرازی، نواب و طبرسی.

بارگاه ملکوتی ثامن الحجج (علیه‏السلام)، زیرمجموعه‏ هایی هنری را نیز در خود جای داده که نمی‏توان از آنها چشم پوشید. از جمله‏ی این مجموعه‏ های هنری موزه‏ ی قرآن آستان قدس رضوی است. در طبقه‏ ی فوقانی این موزه، قرآنهایی منسوب به خط مبارک حضرت علی (ع)، امام حسین (ع)، امام سجاد (ع) و امام رضا (ع) بر پوست آهو وجود دارد که بر قداست این موزه افزوده و واقف همه‏ ی آنها شاه‏ عباس اول است.

در دور تا دور دیوارهای اطراف طبقه‏ی فوقانی هشت برگ قرآنی بزرگ به دیوارها نصب می‏باشد که به قرآن «بایسنقری (بایسنقر میرزا پسر شاهرخ تیموری) مشهور است. این قرآن، به قرآن صد منی شهرت دارد که نادرشاه افشار آن را برای کشورگشایی با خود حمل می‏کرده است.

جنس کاغذ این قرآن نوعی پارچه است که آن را «خانبالغ» می‏گویند.

قدیمی‏ترین قرآن وقفی حرم مطهر امام رضا علیه‏السلام – مربوط است به سال ۳۹۳ ه ق که توسط محمد بن کثیر، وزیر سلطان محمود و صاحب دیوان مسعود غزنوی، مستقیما وقف بارگاه رضوی شده که این خود سندی است برای پیشینه‏ی هزار و اندی ساله‏ی کتابخانه‏ی آستان قدس رضوی.

پرکارترین و نفیس‏ ترین قرآن موزه مربوط است به عبدالقادر حسینی شیرازی که تاریخ آن به نیمه‏ی دوم قرن دهم بازمی‏گردد. چند برگ از اول این قرآن و چند برگ از وسط آن و چند برگ از آخر آن به طرز بسیار نفیسی با طلا و سفیداب و لاجورد تذهیب شده و تمامی آیه الکرسی با طلای برجسته که جلد آن از «سوخت» می‏باشد نوشته شده است. واقف این قرآن محمدقلی شاطرباشی است.

ملاحظه می‏شود که امکانات یک وقف – مجموعه همراه با مدیریت دانا و توانا چه تأثیر چشمگیری بر حوزه‏های فرهنگ، اقتصاد و خدمات نهاده است و با چه قدرتی در کنار دولت اسلامی برای رفع تنگناهای موجود در هر زمینه دامن همت به کمر زده و راهگشا و حلال مشکلات شده است.

در پایان، ذکر این مهم ضروری می‏نماید که موقوفه‏ های آستان قدس بی‏آنکه از نیت واقف عدولی حاصل شده باشد، شکل استهلاکی نوینی یافته که خود موجب بالندگی بیش از پیش و روز آمد شدن آنها می‏گردد و همان‏گونه که از این مختصر پیداست گردش کار در رقبات موقوفه، این امکان را به آستان قدس بخشیده که نه تنها اصل سرمایه از میان نرود بلکه رو به رشد باشد. علاوه بر آن در بسیاری موقوفه‏ ها، واقف، تصرف متولی در وقف را آزاد گذارده تا به تشخیص و صلاحدید خود اموال وقفی را در جهتی سازنده قرار دهد، و موفقیتهای به دست آمده در این وقف – مجموعه را باید وامدار برخورداری از همین آموزه دانست.

سخن به پایان می‏بریم که ورود به عرصه‏ برکت خیز وقف، این صدقه‏ همیشه جاری و آثار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی آن از حوصله‏ی این مختصر بیرون می‏نماید، بویژه آنکه سخن از وقف در دومین کلان شهر مذهبی جهان است و لایه برگرفتن از همه‏ی اجزای آن البته فرصتی بسیار فراختر و پر پهناتر می‏طلبد.