یکی از برجسته‌ترین عرصه‌های وقف در تاریخ ایران، نقش‌آفرینی این سنت حسنه برای تسهیل و خدمت‌رسانی به امر زیارت است. این موضوع در مشهد که به دلیل قرار گرفتن حرم مطهر رضوی، طی قرن‌های گذشته همواره میزبان خیل زائران بوده است، بیشتر به چشم می‌آید.
بزرگان ساکن این شهر و نیز افراد صاحب نفوذ و دست به خیری که در کسوت زائر وارد مشهد می‌شدند، با وقف اموال خود برای تأمین نیازهای رفاهی و روزمره زائران، مجموعه‌ای از وقف‌های زواری را پدید آوردند که هنوز هم بسیاری از آن‌ها پابرجاست.
قدیمی‌ترین سند
قدیمی‌ترین اسناد مربوط به وقف‌های زواری، مربوط به دوره صفویه است. در این دوره به دلایلی چون رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران، برقراری امنیت، تسهیل سفر به مشهد و توجه ویژه فرمانروایان صفوی به مشهد که بخشی از آن، به تقابل با حکومت عثمانی مربوط می‌شد و جای بررسی و بحث آن اینجا نیست، تعداد موقوفه‌های آستان قدس رضوی رو به افزایش گذاشت و به تدریج حجم معتنابهی از اراضی و تأسیسات مسکونی و تجاری این شهر را در بر گرفت. در سال ۹۴۰قمری / ۹۱۲شمسی در دهه نخست حکومت شاه تهماسب یکم صفوی که آن را عصر تثبیت حاکمیت صفویه نیز می‌دانند، شخصی به نام «سیدلطیف شاه‌حسینی» موقوفه‌ای را برای رسیدگی به امور زائران فقیر و در راه مانده اختصاص داد که در حال حاضر قدیمی‌ترین سند مربوط به وقف زواری در مرکز اسناد آستان قدس رضوی است.
بانوان واقف و وقف زوّاری
دامنه موقوفه‌های زوّاری، در دوره شاه تهماسب‌یکم گسترش چشمگیری داشت. این را می‌توان از اسناد برجا مانده به خوبی فهمید. مسلماً تعداد این موقوفه‌ها، بسیار بیشتر از اسنادی بوده که به دست ما رسیده است. حدود ۱۰ سال پس از سیدلطیف، امیر سیدجلال‌الدین محمد نیز رقباتی را وقف زائران حرم رضوی کرد؛ طبق وقف‌نامه او، زائران در راه مانده و فقیر می‌توانند از درآمد موقوفه بهره ببرند، مشروط بر آنکه برای خیر دنیا و آخرت واقف دعا کنند. ابوالفتح علی الحسینی نیز از واقفانی است که به حوزه وقف زوّاری توجه داشته و سند وقف او، مربوط به سال ۹۵۷قمری / ۹۲۹شمسی هنوز موجود است. گسترش این موقوفه‌ها در دوره فرمانروایان بعدی صفویه هم ادامه داشت و حتی در بین واقفان این عرصه می‌توان به بانوان خیّر و نیک‌اندیش هم برخورد کرد؛ مثلاً «آغاخانم بنت ارشدی‌بیک ذوالقدر» که احتمالاً از وابستگان اُمرای صفویِ قزلباش و طایفه ذوالقدر بود در سال ۹۹۷قمری یعنی دوره شاه عباس یکم، درآمد بخشی از املاک وقفی خود را به امور زائران و رسیدگی به احوالات آنان اختصاص داد.
۲ واقف برجسته با رویکرد خاص
در میان چهره‌های واقف دوره صفوی، دو چهره معروف یعنی مهدی قلی بیگ، میرآخور شاه‌عباس و بانی حمام مشهور بازار فرش مشهد و همچنین صفی قلی‌خان، بیگلربیگی مشهد در دوره شاه‌عباس دوم، نگاهی ویژه و اختصاصی به وقف زوّاری داشته‌اند. مهدی قلی بیگ، مزرعه «جاغر» از بلوک تبادکان را در سال ۱۰۱۱قمری وقف طلاب و زائران فقیر کرده و شرط کرده است تا زمانی که در مشهد شخص مستحقی وجود دارد، عواید موقوفه را در جای دیگری خرج نکنند. صفی قلی‌خان که مجموعه موقوفات او در محله چهارباغ مشهد و نیز مزرعه گوجگی در بلوک تبادکان قرار دارد، نگاهی اختصاصی‌تر به وقف زوّاری داشته است. او بخشی از عواید موقوفه را وقف زائران نیازمند و در راه مانده کرده و در این بین تأکید دارد زائران بحرینی و زائرانی که از عتبات به مشهد مقدس می‌آیند، نسبت به دیگر زائران در بهره‌مندی از عواید این موقوفه، حق تقدم دارند. وقف‌نامه صفی قلی‌خان در سال ۱۰۷۶قمری تنظیم شده است. نمونه دیگر از چنین رویکردی در وقف زوّاری را می‌توان در موقوفه حاجی علی‌اکبر اصفهانی که اواخر دوره صفویه و در سال ۱۱۰۴قمری تنظیم شده است، ملاحظه کرد. او مزارعی را در بلوکات میان‌ولایت، رادکان و شاندیز برای مصارف زوّاری در نظر گرفت که یک سهم و نیم عواید به سادات زوّار نجف، کربلا و کاظمین و حدود سه سهم از آن به زائران عرب جبل‌عامل و بحرین اختصاص داده است. دلیل این تخصیص را نمی‌دانیم، اما شاید این تصمیم به دلیل دوری این مناطق از مشهد و احساس نیاز ضروری به حمایت از زائران این مناطق گرفته شده باشد. وقف‌های زوّاری معمولاً به تأمین نیازهای مالی مربوط به اقامت، غذا، هزینه سفر و درمان اختصاص داشته است.
خبرنگار قدس : محمدحسین نیکبخت
