بیشتر وقفنامه های آستان قدس رضوی و یا مساجد و مدارس مشهد مقدس در طول تاریخ در جنگها و غارتهای دشمنان و مخالفان غارت شده و از بین رفته اند.
بخشی از وقفنامه ها هم به دست افراد متنفذ و بی اعتقاد و متجاوز به املاک و رقبات وقفی از آستان قدس خارج شده است. در اینجا بخشی از منابع مربوط به موقوفات اعم از کتب تاریخی و طومارها و مجموعه های وقفی به نظر خوانندگان میرسد.
تاریخ بیهقی
ابوالفضل بیهقی از دبیران و منشی یان دوره محمود غزنوی است. او در حالات تعدادی از رجال و کارگزاران حکومت غزنویان از آثار خیر آنها در مشهد الرضا – علیه السلام – سخن میگوید، و از موقوفات آنان درباره ی عمران و آبادی مشهد مقدس یاد می کند.
تاریخ عالم آرای عباسی
اسکندربیک ترکمان از مورخان و منشی یان عهد صفوی در این کتاب از توجه سلاطین صفوی و اقدام آنها در عمران و آبادی مشهد مقدس و موقوفات آنان یاد کرده است.
طومار علی شاه افشار
علی شاه افشار برادر زاده نادرشاه افشار بعد از کشته شدن نادر چندی در مشهد مقدس به حکومت و سلطنت رسید و خود را به نام عادل شاه معرفی کرد. عادل شاه دستور داد اسامی موقوفات و تعداد رقبات وقفی آستان قدس رضوی را در طوماری بنویسند.
او علاوه بر ضبط اسامی رقبات وقفی و تعیین حدود و ثغور آنها برای نظم آستانه مقدسه هم، دستورات و احکامی صادر کرد و به کارگزاران روضه مبارکه رضویه ابلاغ نمود و آنها را موظف ساخت تا بر پایه دستورات عمل کنند و وظایف خود را انجام دهند. طومار علی شاه هم اکنون در آستان قدس رضوی محفوظ است.
طومار عضدالملک
مرحوم سید محمد حسین عضدالملک که مدتی وزیر خارجه بود در زمان ناصرالدین شاه به نیابت تولیت برگزیده میشود. او هنگام ورود به مشهد و استقرار در آستان قدس رضوی موقوفات و رقبات متعلق به آستان قدس را مرور می کند تا از مندرجات آنها اطلاع یابد.
در آن زمان اسامی موقوفات در ورقه های کوچکی به خط سیاق (فرد) نوشته شده بود. عضدالملک دستور داد همه آن ورقه های گوناگون را در یک جا گرد آورند و مجموعه ای از اوقاف را فراهم نمایند تا دسترسی به آن آسان شود.
از این رو طوماری جدید از اوقاف را می نویسند که به طومار عضدالملک معروف است. طومار در سال ۱۲۷۳ نوشته و برای امضا به تهران فرستاده شد تا ناصرالدین شاه هم آن را امضا کند. این طومار پس از امضا بار دیگر به مشهد برمی گردد. ۳۹ نفر از علمای مشهد نیز آن را امضا کرده اند.
فهرست نوروزعلی بسطامی
نوروزعلی بسطامی، فهرستی از رقبات وقفی آستان قدس را در کتاب خود، فردوس التواریخ، آورده است.
مطلع الشمس
اعتمادالسلطنه مترجم دربار ناصرالدین شاه و وزیر مطبوعات در آن زمان، همراه ناصرالدین شاه به خراسان رفت و هنگام اقامت در مشهد مقدس تحقیقات و یادداشت هایی در این سفر جمع کرد و بعد به صورت کتابی به نام مطلع الشمس به چاپ رسانید.
در کتاب مطلع الشمس درباره بارگاه ملکوتی حضرت رضا علیه السلام – هم مطالب زیادی نقل شده است. از آن جمله راجع به موقوفات رضوی هم سخن به میان آمده ولی جامع نیست.
کتابچه ی صدیق الدوله
میرزا محمدرضا صدیق الدوله در سال ۱۳۱۷ قمری نایب التولیه آستان قدس بود. او هنگام تصدی این مقام طوماری از رقبات وقفی روضه مبارکه رضویه را فراهم کرد، و نام آن را آثار الرضویه گذاشت. این کتاب همان زمان در چاپخانه سنگی مشهد به چاپ رسید.
این کتاب در حقیقت تکمیل طومار علی شاه و طومار عضدالملک بود و رقباتی که در آن دو طومار نیامده بودند در اینجا ذکر شده است. ظاهرا طومار صدیق الدوله نخستین کتابی است که درباره موقوفات آستان قدس به چاپ رسیده اما نایاب است.
جزوهی خطی عهد ناصری
در زمان ناصرالدین شاه جزوهای دربارهی چند رقبهی وقفی آستان قدس نوشته شده است. این نسخه از ابتدا و انتها ناقص است از این رو جامع آن شناخته نشد. نسخهی مزبور مدتی دست نگارنده بود و از آن استفاده شد.
جزوهی محمد ولی خان اسدی
محمدولی خان اسدی هنگامی که به عنوان نیابت تولیت به مشهد مقدس رفت دستور داد گروهی از علما و موجهین شهر مشهد و تعدادی از کارمندان باسابقهی آستان قدس وقفنامهها را که در کتابخانهی آستان قدس بود ، مطالعه کنند و فهرستی از آنها را تهیه نمایند.
در این باره تحقیقات زیادی توسط گروه مزبور انجام گرفت و فهرستی تهیه شد و در سال ۱۳۰۶ در یک کتابچه تنظیم و ذیل صفحات آن هم توسط آیتاللهزاده خراسانی امضا شد. این جزوه هماکنون در آستان قدس رضوی موجود است.
کتابچهی خطی درباره ی موقوفات آستانه
در کتابخانهی آستان قدس رضوی جزوهای به خط میرزا احمد نیریزی – خطاط معروف – محفوظ است. در این جزوه تعدادی از رقبات وقفی آستان قدس ذکر شده است. از آن جمله موقوفات سلطان حسین صفوی میباشد که سجل شاه سلطان حسین هم در آن دیده میشود.
این جزوهی زیبا و هنری معلوم نیست در چه زمانی از آستان قدس بیرون برده شده بود. محمدولی خان اسدی این وقفنامه را در سمنان دید و آن را به مبلغ نود تومان خرید و به کتابخانهی آستان قدس رضوی سپرد.
وقف نامه های آستان قدس
این عنوان کتابی است که در آن از وقفنامههای آستان قدس یاد شده است. از مؤلف و تاریخ تألیف آن اطلاعی در دست نیست. کتاب مزبور خطی و به شمارهی ۱۹۸۸ در کتابخانهی مرکزی دانشگاه تهران ثبت شده است.
کتابچه ی مختاربک
مختاربک از کارگزاران آستان قدس رضوی بوده است و در سال ۱۲۸۲ قمری این کتابچه را تألیف و در آن از موقوفات آستان قدس و مصارف آنها یاد کرده است. کتابچه به خط سیاق بوده، مرحوم عبدالحمید مولوی بر این کتابچه شرحی نوشته و رساله هم نزد او بوده است.
موقوفات آستان قدس
این کتاب جامعترین کتابی است که تاکنون دربارهی موقوفات آستان قدس رضوی تألیف شده است. این کتاب از تألیفات دانشمند و محقق معروف مرحوم حاج عبدالحمید مولوی رییس ادارهی املاک آستان قدس رضوی است که بسیار جامع تألیف شده است.
باقر پیرنیا نایبالتولیهی آستان قدس رضوی در سال ۱۳۴۶ دستور داد گروهی از اشخاص بصیر و مطلع به امور، موقوفات آستان قدس را بررسی کنند و یک فهرست جامع دربارهی رقبات وقفی آستانهی رضویه فراهم آورند.
از جمله افراد این هیأت می‌توان از آقایان عبدالحمید مولوی، سید عبدالحسین مجید فیاض، فضلالله مؤتمن و علیاصغر امینیان یاد کرد. این هیأت در مرداد ماه سال ۱۳۴۶ شمسی کار خواندن طومارها و وقفنامهها را آغاز کرد.
بعد از سالها تحقیق و فعالیت مداوم این کار انجام گرفت و مجموعهی بزرگی از موقوفات آستان قدس فراهم آمد، و سپس به صورت کتابی با مسؤولیت مرحوم مولوی مدون و برای چاپ آماده شد و حتی قرارداد چاپ آن هم بین آستان قدس و مرحوم مولوی تنظیم گردید
این کتاب در هشت دفتر ماشیننویسی و تایب شده و اکنون در کتابچهی آستان قدس رضوی موجود است. نسخهی دیگری هم از این کتاب در منزل یکی از علمای مشهد که او هم جزو این گروه بوده، موجود است. اما این کتاب متأسفانه هنوز به چاپ نرسیده است.
فهرست موقوفات آستان قدس
در ادارهی املاک آستان قدس رضوی فهرستی به صورت الفبایی از موقوفات مرتب شده است. در این فهرست نام واقف، موقوفه و محل وقف در مناطق مختلف آمده است و تاریخ وقف رقبه هم در آن ذکر شده است .این فهرست اگرچه مختصر است ولی بسیار جامع می باشد.
این فهرست هم از آثار مرحوم عبدالحمید مولوی است. او در یکی از آثار خود مینویسد: من پس از اینکه موقوفات آستان قدس را مرتب کردم و برای چاپ آماده نمودم، در پایان فهرستی برای آن ترتیب دادم.
این فهرست از نظر تاریخی و جغرافیایی اهمیت دارد.
راهنمای آستان قدس رضوی
این کتاب تألیف مرحوم علی مؤتمن است. او یکی از کارگزاران روضهی منورهی رضویه بود، و سالها در آستان قدس کار میکرد. کتاب راهنمای آستان قدس به مناسبتهایی از موقوفات هم بحث کرده و میتواند به عنوان یکی از مصادر و مآخذ موقوفات مشهد مورد استفاده قرار گیرد.
تاریخ آستان قدس رضوی
این کتاب تألیف نگارنده است که در هزار صفحه چاپ شده و بخش اول کتاب فرهنگ خراسان است. در این کتاب هم دربارهی آستان قدس و مسجد جامع گوهرشاد مطالبی آمده است.
سید میرزا
او در تاریخ ۱۱۶۹ ملکی را وقف مسجد جامع گوهرشاد کرده است.
شاه تقی الدین
میرزا شاه تقیالدین محمد رضوی در سال ۱۰۸۸ سه باب دکان واقع در پایین پای مبارک و یک تیمچه و دو باب دکان در محلهی عیدگاه در جنب تیمچهی چیتگران وقف آستان قدس کرده بود.
شاهرخ تیموری
شاهرخ فرزند امیر تیمور که پایتخت او هرات بود، به مشهد مقدس رضوی بسیار علاقه داشت. او در مشهد قصری و چهارباغی ساخت و سالی چند ماه در این شهر اقامت میکرد. در زمان شاهرخ چند رواق در حرم مطهر و مسجد و مدرسه در مشهد بنا گردید که هنوز هم باقی هستند.
شاه سلیمان
در سال ۱۰۸۶ هنگام سلطنت شاه سلیمان صفوی گنبد مطهر حضرت رضا – علیه‌السلام – که در اثر زلزله شکاف برداشته بود، تعمیر و نوسازی گردید و طلاکاری شد، و همچنین در عهد این سلطان تعدادی مدرسه در مشهد بنا شد.
شاه صفی
در تعدادی از کتیبههای اماکن متبرکه و مساجد مشهد و حومه نام صفی شاه آمده است.
شاه تهماسب
شاه تهماسب صفوی برای دفع حملهی ازبکان از خراسان و مشهد مقدس چند بار به مشهد مسافرت کرد، و پس از مرگ او جنازهاش را در مشهد رضوی در پشت سر حضرت رضا – علیه‌السلام – به خاک سپردند که آن محل به صفهی شاه تهماسبی معروف بود.
شاه تهماسب صفوی ملکی به نام مزرعهی حسینی در میان ولایت مشهد و رقبهای در جمعآباد تبادکان خریداری و عواید آن را صرف فتیله عنبر حرم مطهر و حفاظ مزار خود نمود.
شاه عباس صفوی
در میان سلاطین صفویه شاه عباس بیش از همه آثار از خود به جای گذاشته است. به چند مورد اشاره میکنیم:
۱. توسعهی صحن کهنه؛
۲. ایوان عباسی؛
۳. تذهیب گنبد مطهر؛
۴. ساختن صندوق قبر مطهر؛
۵. بنای گنبد خواجه ربیع؛
۶. نهر خیابان.
شاه محمد خان
او از سلاطین قطب شاهی دکن هندوستان و از شیعیان بود، قطعهای الماس گرانبها وقف روضهی مبارکهی رضویه نمود.
شاه محمد خان سرهنگ
او از کارمندان وزارت امور خارجه بود و در سال ۱۳۰۳ قمری دو سهم از دوازده سهم کاروانسرای بازار بزرگ مشهد که به سرای سالار مشهور بود وقف آستان قدس رضوی نمود.
شاه ویردی بک
او از معاصران شاه سلیمان صفوی بود. وی چند باب دکان و یک حمام و کاروانسرا وقف آستان کرد.
قدیمی‌ترین سند موجود وقف به آستان حضرت رضا علیه‌السلام، به تاریخ ۹۳۱ هجری قمری به نام عتیق علی بن احمد ملک طوسی برمی‌گردد، اما در این میان، پاره‌ای قرآن وقفی نیز موجود است که زمان آن سال ۳۹۳ هجری قمری را نشان می‌دهد.
پس از آن وقف‌نامۀ علاءالدین حاجی قدمت بیشتری دارد که تاریخ آن سال ۹۳۳ هجری قمریست. از وقفیات قرن دهم می‌توان موقوفات سید لطیف شاه حسینی و سید جلال‌الدین محمد و سید ابوالفتح علی الحسینی را نام برد.
از قرن یازدهم به بعد اسناد فراوانی موجود است که تقریبا همه آنها بازخوانی شده و در پایگاه نرم‌افزاری آستان قدس رضوی موجود است. از مهم‌ترین این اسناد، طومار علیشاهی و عضد الملک است.
