علی بن موسی بن جعفر(ع) معروف به امام رضا (۱۴۸–۲۰۳ق) هشتمین امام شیعه اثناعشری است. مشهورترین لقب او، رضا است. در حدیثی از امام جواد(ع) آمده است که لقب رضا از سوی خداوند به او داده شده است. او به عالم آل محمد و امام رئوف نیز شهرت دارد.
امام رضا(ع) در سال ۱۸۳ق، امامت را بر عهده گرفت و ۲۰ سال امام بود. دوره امامت امام رضا با خلافت هارون عباسی (۱۰ سال)، محمد امین (حدود ۵ سال) و مأمون عباسی (۵ سال) همزمان بود.
امام هشتم تا پیش از سفر به خراسان، در مدینه زندگی می‌کرد. در سال ۲۰۰ یا ۲۰۱ق به دستور مأمون به مرو رفت و با تهدید و به اکراه ولایتعهدی او را پذیرفت.
حدیث مشهور سلسله الذهب در سفر به خراسان، در نیشابور از امام رضا(ع) نقل شده است. این حدیث درباره توحید و شرایط آن است. پس از ورود امام رضا(ع) به خراسان، مأمون برای زیر سؤال بردن مقام و علم او، مناظراتی میان وی و بزرگان ادیان و مذاهب تشکیل داد که برخلاف میل مأمون، سبب برتری امام رضا و اقرار به دانش او شد. بخشی از این مناظرات در کتاب الاحتجاج اثر طبرسی نقل شده است.
براساس نقل مشهور، امام رضا(ع)، آخر ماه صفر سال ۲۰۳ق در ۵۵ سالگی در طوس به دست مأمون به شهادت رسید و در بقعه هارونیه در روستای سناباد دفن شد. امروزه حرم امام رضا، در مشهد زیارتگاه مسلمانان است.
درباره امام رضا(ع) آثار هنری متعددی اعم از شعر و رمان و فیلم و… تولید و منتشر شده است. در کتاب «مدایح رضوی در شعر فارسی»، قصیده‌هایی از ۷۲ شاعر فارسی زبان در مدح امام رضا(ع) گرد آورده شده است. مجموعه تلویزیونی «ولایت عشق» به کارگردانی مهدی فخیم‌زاده، یکی از مهم‌ترین فیلم‌ها درباره امام رضا(ع) است که در سال ۱۳۷۶ش ساخته شد. تابلوی «یا ضامن آهو» اثر محمود فرشچیان نیز درباره داستان ضمانت امام رضا(ع) برای یک آهو به تصویر کشیده شده است.
کتاب‌های متعددی نیز درباره امام رضا(ع) به زبان‌های مختلف همچون فارسی، عربی، انگلیسی نگارش و منتشر شده است. در کتاب «کتاب‌شناسی امام رضا(ع)» اثر سلمان حبیبی، بیش از هزار کتاب معرفی شده است. الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع) تألیف سید جعفر مرتضی عاملی، حیاه الامام علی بن موسی الرضا(ع): دراسه و تحلیل، اثر باقر شریف قرشی و دانشنامه امام رضا(ع) از جمله این کتاب‌هاست.
صلوات خاصه حضرت امام رضا(ع) نقش بسته بر سقف راهروی بین رواق دارالذکر و دارالزهد
زندگینامه
نسب علی بن موسی با پنج واسطه به امام علی(ع) می‌رسد. پدرش موسی بن جعفر(ع)، امام هفتم شیعیان بود. کنیه‌اش، ابوالحسن و مشهورترین لقبش رضا است. در روایتی از امام جواد(ع) آمده است که این لقب از سوی خداوند به پدرش داده شده است؛[۱] ولی طبق برخی منابع، مأمون لقب رضا را به او داد.[۲] صابر، صدیق، رضی و وفی از دیگر القاب اویند.[۳] در برخی روایات، او عالم آل محمد نامیده شده است.[۴] نقل شده است که امام کاظم(ع) به فرزندانش می‌گفت: «برادر شما علی بن موسی، عالم آل محمد است.»[۵] همچنین امام جواد(ع) در زیارت امام رضا(ع) او را امام رئوف خطاب کرده است.[۶] لقب امام رئوف در بین شیعیان شهرت بسیار دارد.[۷]
تولد
زادروز امام رضا(ع) را پنجشنبه یا جمعه، ۱۱ ذی‌القعده یا ذی‌الحجه و یا ربیع الاول سال ۱۴۸ یا ۱۵۳ق نقل کرده‌اند.[۸] کلینی، صاحب اصول کافی[۹] و بیشتر علما و و مورخان[۱۰] سال تولدش را ۱۴۸ق نقل کرده‌اند.
مادر
مادر امام رضا(ع) کنیزی از اهالی نوبه بوده است[۱۱] که با نام‌های مختلفی از او یاد شده است. گفته شده است هنگامی که امام کاظم(ع) او را خریداری کرد، نام تُکتَم را برای وی برگزید[۱۲] و وقتی امام رضا(ع) را به دنیا آورد، او را طاهره نامید.[۱۳] شیخ صدوق گفته است که عده‌ای نام مادر امام رضا(ع) را سَکَن نوبیه روایت کرده‌اند.[۱۴] همچنین اَروی، نجمه، سَمانه، نیز نامیده شده است و کنیه‌اش ام البنین بوده است.[۱۵]
در روایتی آمده که مادر امام رضا(ع) کنیزی پاک و پرهیزگار به نام نجمه بود که حمیده مادر امام کاظم(ع) وی را خریداری و به دستور پیامبر(ص) در رؤیایی که دیده بود به پسرش بخشید و امام کاظم(ع) بعد از ولادت حضرت رضا(ع) او را طاهره نامید.»[۱۶]
همسران و فرزندان
همسر امام رضا سَبیکه نام داشت.[۱۷] گفته شده وی از خاندان ماریه قبطیه، همسر پیامبر(ص)، بوده است.[۱۸]
بارگاه امامزاده حسین فرزند منسوب به امام رضا(ع) در قزوین
در برخی از منابع تاریخی، همسر دیگری نیز برای امام رضا(ع) ذکر شده است: مأمون به امام رضا(ع) پیشنهاد داد که با دخترش «ام حبیب» یا «ام حبیبه» ازدواج کند و امام نیز پذیرفت.[۱۹] محمد بن جریر طبری از این ازدواج در حوادث سال ۲۰۲ق یاد می‌کند.[۲۰] گفته‌اند که هدف مأمون از این کار، نزدیکی بیشتر به امام رضا(ع) و نفوذ به خانه وی جهت اطلاع از برنامه‌هایش بوده است.[۲۱] سیوطی نیز از ازدواج دختر مأمون با امام رضا(ع) یاد کرده، ولی نام آن دختر را ذکر نکرده است.[۲۲]
درباره تعداد و اسامی فرزندان امام رضا اختلاف است. شیخ مفید، غیر از محمد بن علی فرزندی برای وی نمی‌شناسد.[۲۳] ابن شهرآشوب و طبرسی، نیز بر همین عقیده‌اند.[۲۴] برخی، از دختری به نام فاطمه برای وی سخن گفته‌اند.[۲۵] برخی، فرزندان ایشان را پنج پسر و یک دختر به نام‌های محمد قانع، حسن، جعفر، ابراهیم، حسین و عایشه نوشته‌اند.[۲۶] سبط ابن جوزی برای وی چهار پسر به نام‌های محمد (امام جواد)، جعفر، ابومحمد حسن، ابراهیم، و یک دختر، بدون ذکر اسم، یاد می‌کند.[۲۷] همچنین گفته شده فرزندی از او که دو سال یا کمتر داشته در قزوین، دفن شده است و گفته می‌شود که امامزاده حسین قزوین مرقد اوست. بنابر روایتی امام در سال ۱۹۳ق به این شهر مسافرتی داشته است.[۲۸]
امامت
امام رضا(ع) پس از شهادت پدرش امام کاظم(ع) در سال ۱۸۳ق امامت را عهده‌دار شد؛ مدت امامت او ۲۰ سال (۱۸۳-۲۰۳ق) بود که با خلافت هارون الرشید(۱۰ سال)، محمد امین (حدود ۵ سال)، مأمون (۵ سال) همزمان شد.[۲۹]
راویان متعددی همچون داود بن کثیر رقی، محمد بن اسحاق بن عمار، علی بن یقطین، حسین بن مختار، زیاد بن مروان، داود بن سلیمان و محمد بن سنان، احادیثی از موسی بن جعفر(ع) درباره امامت امام رضا(ع) نقل کرده‌اند.[۳۰]
همچنین مقبولیت امام رضا(ع) در میان شیعیان و برتری علمی و اخلاقی وی را، ثابت‌کننده امامت او می‌دانند. هرچند که وضعیت امامت در اواخر زندگی موسی بن جعفر(ع) پیچیده بود؛ اما بیشتر اصحاب امام کاظم(ع) جانشینی امام رضا(ع) را پذیرفتند.[۳۱]
گرایش شیعیان
پس از شهادت امام کاظم(ع)، بیشتر شیعیان با توجه به وصیت او و دلایل و شواهد دیگر، امامت فرزندش، علی بن موسی الرضا(ع) را پذیرفتند و وی را به عنوان امام هشتم تأیید کردند. این دسته که بزرگان اصحاب امام کاظم(ع) را هم شامل می‌شد، به نام قطعیه مشهور شدند؛[۳۲] ولی گروه دیگری از اصحاب امام هفتم(ع) از پذیرفتن امامت علی بن موسی الرضا(ع) سرباز زده و در امامت حضرت موسی بن جعفر(ع) توقف کردند که به همین جهت واقفیه (یا واقفه) نامیده شدند.[۳۳] واقفیه معتقد بودند که امام کاظم(ع)، مهدی موعود است که در غیبت به سر می‌برد و بازخواهد گشت.[۳۴]
جایگاه امام در مدینه
امام رضا(ع) تا پیش از سفر به خراسان در مدینه زندگی می‌کرد و از جایگاه ویژه‌ای در میان مردم برخوردار بود. او در گفتگویی که با مأمون درباره ولایتعهدی داشت، در توصیف این دوره گفته است:
- همانا ولایتعهدی هیچ امتیازی را بر من نیفزود. هنگامی که من در مدینه بودم فرمان من در شرق و غرب نافذ بود و وقتی سوار بر مرکب خود، از کوچه‌های مدینه عبور می‌کردم، کسی عزیرتر از من نبود.[۳۵]
در مورد جایگاه علمی امام در مدینه نیز از خود ایشان نقل شده است:
- من در مسجد پیامبر می‌نشستم و دانشمندانی که در مدینه بودند، هرگاه در مسئله‌ای درمی‌ماندند، همگی به من ارجاع می‌دادند و مسائل‌شان را نزد من می‌فرستادند و من به آنها پاسخ می‌دادم.[۳۶]
سفر به خراسان
در برخی منابع، زمان حرکت امام آخر سال ۲۰۰ هجری قمری دانسته شده است.[۳۷] به گزارش یعقوبی فرستاده مأمون برای انتقال امام رضا از مدینه به خراسان، رجاء بن ابی‌ضحاک خویشاوند فضل بن سهل بود. و او را از راه بصره به مرو آورد.[۳۸] به عقیده برخی مأمون مسیر مشخصی برای سفر امام رضا به مرو انتخاب کرد تا آن حضرت از مراکز شیعه‌نشین عبور نکند، زیرا از اجتماع شیعیان بر گرد او می‌ترسید از این رو دستور داد تا حضرت را از مسیر کوفه نیاورند بلکه از طریق بصره، خوزستان و فارس، به نیشابور بیاورند.[۳۹]
مسیر حرکت طبق کتاب اطلس شیعه چنین بوده است: مدینه، نقره، هوسجه، نباج، حفر ابوموسی، بصره، اهواز، بهبهان، اصطخر، ابرقوه، ده شیر (فراشاه)، یزد، خرانق، رباط پشت بام، نیشابور، قدمگاه، ده سرخ، طوس، سرخس، مرو.[۴۰] به گزارش شیخ مفید مأموران مأمون، امام رضا(ع) و برخی از بنی‌هاشم را از مسیر بصره به مرو بردند. مأمون آنها را در خانه‌ای و امام رضا(ع) را در خانه‌ای دیگر جای داد و او را اکرام کرد.[۴۱]
اللَّه جَلَّ جَلَالُهُ یقُولُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ دَخَلَ حِصْنِی أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَهُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا
…خداوند جل جلاله می‌فرماید: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» دژ و حصار من است، پس هرکس که در دژ من درآید از عذابم در امان است. چون مرکب به راه افتاد [امام رضا](ع) گفت: [البته] با شرایطش و من جزو شرایط آنم.
ابن بابویه، کتاب التوحید، ص۴۹.
بیان حدیث سلسله الذهب
اسحاق بن راهْوَیه می‌گوید: وقتی امام رضا(ع) در سفر به خراسان به نیشابور رسید، شماری از مُحدِّثان عرض کردند: ای پسر پیغمبر از شهر ما تشریف میبرید و برای ما حدیثی بیان نمی‌فرمایید؟ پس از این تقاضا، حضرت سرش را از کجاوه بیرون آورد و از پدرانش از رسول خدا نقل کرد که جبرئیل گفت شنیدم از خداوند که فرمود:
- کلمه «لا إِلهَ إِلَّا اللهُ» دژ من است. پس هر کس داخل دژ و حصار من شود، از عذاب من ایمن خواهد بود.» پس هنگامی که مَرکب حضرت حرکت کرد با صدای بلند فرمود: با شروط آن و من یکی از آن شروط هستم.[۴۲]
بیان این حدیث را در نیشابور یکی از مهم‌ترین و مستندترین حوادث مسیر حرکت امام رضا(ع) می‌دانند.[۴۳]
ولایتعهدی امام رضا(ع)
سکه ولایتعهدی امام رضا(ع) که به دستور مأمون ضرب شد. بر روی سکه عبارت زیر به خط کوفی درج شده است: «لله، محمدرسول الله، المأمون خلیفه الله، مما أمر به الأمیر الرضا ولی عهد المسلمین علی بن موسی بن علی بن ابی طالب، ذوالریاستین.
دوران ولایتعهدی امام رضا را مهم‌ترین دوران زندگی سیاسی او دانسته‌اند.[۴۴] به گفته برخی محققان، امام رضا(ع) با پذیرش ولایتعهدی توانست جامعه را به صورت غیرمستقیم هدایت کند.[۴۵] ماجرای ولایتعهدی امام رضا یکی از مسائل بحث‌برانگیز در تاریخ اسلام است[۴۶] که هم از نظر سیاسی و هم از نظر کلامی (منافات داشتن پذیرش ولایتعهدی با عصمت امام[۴۷]) اهمیت دارد.[۴۸]
بسیاری از پژوهشگران بر این باورند که مأمون برای تأمین اهداف ذیل ولیعهدی خود را به امام پیشنهاد داد: ایمن شدن از خطر امام و زیر نظر گرفتن او،[۴۹] خاموش کردن انقلاب علوی‌ها،[۵۰] استفاده از امام برای مشروعیت بخشیدن به خلافت خود[۵۱] و راضی کردن اهل خراسان.[۵۲] در مقابل برخی معتقدند سهل بن فضل نقشه ولیعهدی امام را طراحی کرد تا به وسیله آن به پادشاهی ایران برسد.[۵۳] با این حال امام(ع) توانست با سیاست‌ها و فعالیت‌های خود، آنان را از دست‌یابی به اهداف ناکام گذارد.[۵۴]
به گفته سید جعفر مرتضی عاملی، تاریخ‌پژوه شیعه، روایت‌های متواتری بر رضایت نداشتن امام رضا به ولایتعهدی دلالت دارد.[۵۵] مأمون پیش از ولایتعهدی، خلافت را به امام پیشنهاد کرد.[۵۶] گفته شده هدف او از پیشنهاد خلافت تثبیت خلافت خود بوده است.[۵۷] ولی امام رضا علاوه بر رد پیشنهاد، مشروعیت خلافت او را زیر سؤال برد.[۵۸] با نپذیرفتن خلافت، مأمون با تهدید امام به قتل، او را به قبول کردن ولایتعهدی مجبور کرد؛[۵۹] ازاین‌رو امام ناچار شد پیشنهاد وی را بپذیرد، ولی شرط کرد در امور حکومتی هیچ دخالتی نکند.[۶۰]
به دستور مأمون، امام رضا در آخر سال ۲۰۰ق از مدینه به خراسان حرکت داده شد.[۶۱] مأمون مسیر حرکت را به صورتی انتخاب کرد که از شهرهای شیعه‌نشین نباشد.[۶۲] مأمون در ۷ رمضان سال ۲۰۱ق مراسم ولایتعهدی امام را برگزار کرد و مردم و کارگزاران حکومت با امام بیعت کردند.[۶۳] به دستور مأمون خطبه‌ها به نام امام خواندند و سکه‌ها به نامش زدند.[۶۴]
با اعلام ولایتعهدی امام، افرادی مانند علی بن ابی‌عمران و ابویونس به مخالفت برخاستند.[۶۵] مردم بغداد که از کم شدن نفوذشان در حکومت بیم داشتند، دست به شورش زده، با ابراهیم بن مهدی بیعت کردند.[۶۶] با این حال امام رضا(ع) توانست از موقعیت پیش‌آمده به نفع تشیع استفاده کرده، بسیاری از معارف اهل‌بیت(ع) را برای عموم مردم بیان کند.[۶۷] به گفته برخی پژوهشگران با ولایتعهدی امام رضا، زمینه شیعه شدن ایرانی‌ها فراهم آمد.[۶۸]
مناظرات
مأمون پس از آوردن امام رضا(ع) به مرو، جلسات علمی متعددی با حضور علمای گوناگون تشکیل داد. در این جلسات، مذاکرات زیادی میان امام و دیگران صورت می‌گرفت که به طور عمده درباره مسائل اعتقادی و فقهی بود. بخشی از این مذاکرات را طبرسی در کتاب احتجاج فراهم آورده است.[۶۹] برخی از این مناظرات [یا احتجاجات] از این قرارند:[۷۰]
مأمون می‌خواست با کشاندن امام به بحث، تصوری را که عامه مردم درباره ائمه اهل بیت علیهم السلام داشتند و آنان را صاحب علم خاص مثلاً «علم لدنّی» می‌دانستند، از بین ببرد.[۷۱] صدوق در این باره می‌گوید: مأمون اندیشمندان سطح بالای هر فرقه را در مقابل امام قرار می‌داد تا حجت آن حضرت را به وسیله آنان از اعتبار بیندازد و این به جهت حسد او نسبت به امام و منزلت علمی و اجتماعی او بود. اما هیچ کس با آن حضرت روبه رو نمی‌شد جز آن که به فضل او اقرار کرده و به حجتی که از طرف امام علیه او اقامه می‌شود، ملتزم می‌گردید.[۷۲]
این مجالس به تدریج مشکلاتی را برای مأمون درست کرد. زمانی که وی متوجه شد، تشکیل چنین جلساتی برای وی خطرناک است، اقدام به محدود کردن امام کرد. از عبدالسلام هروی نقل شده که به مأمون اطلاع دادند: امام رضا علیه‌السلام مجالس کلامی تشکیل داده و بدین وسیله مردم شیفته وی می‌شوند. مأمون به محمد بن عمرو طوسی دربان مخصوصش مأموریت داد تا مردم را از مجلس آن حضرت طرد نماید و پس از آن برخورد اهانت آمیز مأمون با حضرت، امام در حق مأمون نفرین کرد.[۷۳]
نماز عید
پس از عقد ولایتعهدی (در ۷ رمضان سال ۲۰۱) چون عید (ظاهراً عید فطر سال ۲۰۱ق) رسید مأمون از امام خواست تا نماز عید بخواند، اما امام بر مبنای شرایطی که در ابتدای ولایتعهدی با مأمون ذکر کرده بود از پذیرش اقامه نماز عید عذر خواست. مأمون اصرار کرد و امام ناچار قبول کرد و فرمود: پس من همچون رسول خدا(ص) به نماز خواهم رفت. مأمون نیز پذیرفت. مردم انتظار داشتند که امام رضا(ع) مانند خلفا با آداب و رسوم خاصی از خانه خارج شود، اما دیدند که ایشان با پای برهنه در حالی‌که تکبیر می‌گوید به راه افتاد. امیران که با لباس رسمی و معمولِ این‌گونه مراسم آمده بودند، با دیدن این وضع، یک‌باره از اسب‌ها فرود آمده و کفش‌ها را از پا درآوردند و با گریه و تکبیرگویان پشت سر امام به راه افتادند. امام در هر قدم که می‌رفت سه بار تکبیر می‌گفت.
گفته‌اند که فضل به مأمون گفت: اگر امام رضا بدین صورت به مصلّا(محل برپایی نماز) برسد، مردم فریفته او می‌شوند، بهتر آن است که از او بخواهی برگردد. پس مأمون فردی را فرستاد و از امام خواست که برگردد. آن حضرت کفش خود را به پا کرد و سوار بر مرکب شد و بازگشت.[۷۴]
شهادت
صلوات خاصه امام رضا(ع) |
اللّهُمَّ صَلِّ عَلَی عَلِی بْنِ مُوسَی الرِّضَا الْمُرْتَضَی الْإِمامِ التَّقِی النَّقِی وَحُجَّتِک عَلَی مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ وَمَنْ تَحْتَ الثَّرَی الصِّدِیقِ الشَّهِیدِ صَلاهً کثِیرَهً تامَّهً زاکیهً مُتَواصِلَهً مُتَواتِرَهً مُتَرادِفَهً کأَفْضَلِ مَا صَلَّیتَ عَلَی أَحَدٍ مِنْ أَوْلِیائِک خدایا درود فرست بر علی بن موسی الرّضا، امام پسندیده با تقوا بی عیب و حجّتت بر هر که روی زمین و هر که زیر زمین است، آن راستگوی شهید، درودی بسیار و کامل و پاک و به هم پیوسته و پیاپی و در پی هم مانند برترین درودی که بر یکی از اولیایت فرستادی. |
| ابن‌قولویه، کامل الزیارات، مکتبه الصدوق، ص۳۲۳. |
شهادت امام علی بن موسی(ع) را جمعه یا دوشنبه آخر ماه صفر، یا ۱۷ صفر، یا ۲۱ رمضان، یا ۱۸ جمادی‌الاولی، یا ۲۳ ذی‌القعده، یا آخر آن، در سال ۲۰۲، یا ۲۰۳، یا ۲۰۶ نقل کرده‌اند.[۷۵] کلینی، وفات او را در ماه صفر سال ۲۰۳ق. در ۵۵ سالگی ذکر می‌کند.[۷۶] طبق نظر بیشتر علماء و مورخین سال شهادت امام رضا، ۲۰۳ق. بوده است.[۷۷] طبرسی روز شهادت را در آخر ماه صفر نقل می‌کند.[۷۸]
در تعداد سال‌های زندگی علی بن‌موسی نیز با توجه به اختلاف در تاریخ ولادت و شهادت او، از ۴۷ سال تا ۵۷ سال گفته شده است.[۷۹] طبق قول مشهور در تاریخ ولادت و وفات وی، سن امام رضا در هنگام شهادت ۵۵ سال بوده است.
همچنین نقل قول‌های متفاوتی در چگونگی شهادت امام رضا(ع) ذکر شده است:
- در تاریخ یعقوبی آمده است، مأمون در سال ۲۰۲ق از مرو رهسپار عراق شد و ولیعهدش رضا(ع) و وزیرش فضل بن سهل ذوالریاستین همراه وی بودند.[۸۰] چون به طوس رسیدند، امام رضا(ع) در قریه‌ای که به آن نوقان گفته می‌شود، در اول سال ۲۰۳ قمری وفات کرد و بیماری آن حضرت بیش از سه روز نبود و گفته شده که علی بن هشام انار مسمومی به او خورانید و مأمون بر وی سخت بی‌تابی نشان داد. یعقوبی در ادامه می‌نویسد: «خبر داد مرا ابوالحسن بن ابی عباد و گفت: مأمون را دیدم که قبایی سفید در برداشت و در (تشییع) جنازه (امام) رضا سربرهنه میان دو قائمه نعش پیاده می‌رفت و می‌گفت؛ یا اباالحسن پس از تو به که دلخوش باشم؟ و سه روز نزد قبرش اقامت گزید و هر روز قرصی نان و مقداری نمک برای او می‌آوردند و خوراکش همان بود، سپس در روز چهارم بازگشت».[۸۱]
- شیخ مفید نقل می‌کند مأمون، عبدالله بن بشیر را امر کرد که ناخن‌هایش را نگیرد تا درازتر از حد معمول شود و سپس چیزی شبیه تمر هندی بدو داده تا با دستانش خمیر کند. آنگاه مأمون پیش امام رضا(ع) رفته و عبدالله را صدا زده و از او خواسته است که با دستانش آب انار بگیرد و سپس آن را به امام رضا(ع) نوشانید و این سبب وفات حضرت پس از دو روز شده است.[۸۲]
- شیخ صدوق روایاتی را بدین مضمون نقل می‌کند که در بعضی از آنها سم در انگور ذکر شده است و در بعضی، هم در انگور و هم در انار آمده است.[۸۳] سید جعفر مرتضی عاملی، شش نظر را درباره درگذشت امام رضا(ع) ذکر می‌کند.[۸۴]
- ابن حِبّان از محدثان و رجال شناسان قرن چهارم هجری، ذیل نام «علی بن موسی الرضا» می‌نویسد: علی بن موسی الرضا به وسیله سمی که مأمون به وی خوراند، رحلت یافت. این حادثه در روز شنبه سال ۲۰۳ق. بود.[۸۵] براساس برخی از گزارش‌ها از ترس شورش مردم، شبانه به دستور مأمون بدن امام غسل داده و به خاک سپرده شد. [۸۶]ولی برخی این گزارش را از این نظر مخدوش می‌دانند که این کار برای وجاهت و اعتبار مأمون خطر بزرگی بود و اتهام قتل امام رضا (ع) بر همه ثابت می‌شد بنابر این مأمون هر چند وفات امام را یک شبانه روز مخفی کرد ولی برای اینکه بتواند خود را از این مسئله مبرّا کند با پای برهنه و بر سرزنان در مراسم حاضر شد و مراسم با شکوهی برای امام برگزار کرد. [۸۷]
در مورد علت قتل امام رضا(ع) توسط مأمون، دلایل مختلفی ذکر شده است: غلبه امام بر علمای مختلف در جلسات مناظره،[۸۸] استقبال پرشور مردم از امامت امام در مراسم نماز عید مأمون از این حادثه احساس خطر کرد و متوجه شد دادن ولایت عهدی به امام، اوضاع را علیه وی سخت‌تر کرده است. از این رو، مراقبانی برای آن حضرت گمارد تا مبادا اقدامی بر ضد مأمون انجام دهد.[۸۹] امام از مأمون وحشتی نداشت و در اکثر اوقات به او چنان جواب می‌داد که ناراحتش می‌کرد. این وضع نیز باعث خشم مأمون و زیادتر شدن دشمنی وی نسبت به حضرت می‌شد، هرچند آشکار نمی‌کرد.[۹۰] چنانکه نقل شده هنگامی که مأمون از خبر یکی از فتوحات نظامی‌اش خوشحالی می‌کرد، امام رضا(ع) به او گفت: «ای امیر مؤمنان، از خدا بترس درباره امت محمد(ص) و آنچه که خدا به تو واگذار کرده است. تو امور مسلمین را تضییع کرده‌ای و…»[۹۱] با این حال، تعداد اندکی از علمای شیعه معتقدند امام رضا از سوی مأمون به شهادت نرسیده است؛[۹۲] چنانکه علی بن عیسی اربلی، مؤلف کتاب کشف الغمّه، چنین باوری را از سید ابن طاووس نقل کرده و خود به آن متمایل شده است.[۹۳] ولی رسول جعفریان با اشتباه دانستن این نظریه، این باور غلط را ناشی از رفتار دوگانه مأمون و ظاهرسازی‌های او دانسته است.[۹۴]
حرم امام رضا(ع)
پس از شهادت امام رضا(ع)، مأمون، او را در خانه حمید بن قحطبه طائی (بقعه هارونیه) در روستای سناباد، دفن کرد.[۹۵] امروزه حرم رضوی، در ایران و در شهر مشهد مقدس واقع است و سالانه زیارتگاه میلیون‌ها مسلمان از کشورهای مختلف است.[۹۶]
سیره رضوی
سیره عبادی: در سیره عملی امام رضا(ع) آمده است که آن حضرت در مناظرات علمی که بزرگان ادیان و فرق در آن حضور داشتند، به مجرد شنیدن صدای اذان، جلسه را ترک می‌کرد و در پاسخ به درخواست حاضران برای ادامه بحث علمی، فرمود: نماز می‌گزاریم و بازمی‌گردیم.[۹۷] گزارش‌هایی از عبادت‌های شبانه و شب زنده‌داری ایشان نقل شده است.[۹۸] هنگامی که امام رضا(ع) پیراهن خود را به دعبل خزاعی هدیه داد به او فرمود: از این پیراهن محافظت کن که من با آن، هزار شب، در هر شب هزار رکعت نماز خوانده‌ام و با آن هزار بار قرآن را ختم کرده‌ام.[۹۹] سجده‌های طولانی آن حضرت نیز گزارش شده است.[۱۰۰]
سیره اخلاقی: نمونه‌های فراوانی از برخورد نیک امام در معاشرت با دیگران نقل شده است. رفتار محبت‌آمیز و همسفره شدن امام با بردگان و زیردستان حتی پس از ولیعهدی[۱۰۱] نمونه‌ای از این گزارش‌ها است. ابن شهر آشوب نقل کرده است که روزی امام به حمام رفت و یکی از حاضران که امام را نمی‌شناخت از ایشان خواست دلّاکی او را انجام دهد. امام پذیرفت و شروع به دلاکی کرد. دیگران با مشاهده این ماجرا امام را به آن مرد معرفی کردند و وقتی آن مرد شرمسار شد و عذرخواهی کرد، امام او را آرام کرد و به دلاکی ادامه داد.[۱۰۲]
سیره تربیتی: در سیره رضوی بر نقش خانواده در تربیت فرزند تاکید شده و مواردی همچون لزوم ازدواج با همسر صالح و امانتدار،[۱۰۳] اهمیت دادن به تغذیه زن در ایام بارداری،[۱۰۴] نام گذاری نیک،[۱۰۵] و تکریم کودک[۱۰۶] گوشزد شده است. در مورد اهتمام امام رضا(ع) به انس گرفتن با نزدیکان نیز نقل شده است که هرگاه امام فراغتی پیدا می‌کرد، نزدیکان و اطرافیانش از کوچک و بزرگ را جمع می‌کرد و به گفتگو با آنان می‌پرداخت.[۱۰۷]
| قال الرضا(ع): |
| لَا تَدَعُوا الْعَمَلَ الصَّالِحَ وَالِاجْتِهَادَ فِی الْعِبَادَهِ اتِّکَالًا عَلَى حُبِّ آلِ مُحَمَّدٍ(ع)؛ لَا تَدَعُوا حُبَّ آلِ مُحَمَّدٍ(ع) وَ التَّسْلِیمَ لِأَمْرِهِمْ اتِّکَالًا عَلَى الْعِبَادَهِ فَإِنَّهُ لَا یُقْبَلُ أَحَدُهُمَا دُونَ الْآخَر. |
| انجام کار نیک و کوشش در عبادت را با تکیه بر دوستی آل‌محمد (ص) رها نکنید؛ دوستی آل محمد (ص) و تسلیم بودن در برابر دستورات‌شان را نیز با تکیه بر عبادت وانگذارید، چرا که هیچ‌یک از این دو بدون دیگری پذیرفته نمی‌شود. |
| بحار الأنوار، ج۷۵، ص۳۴۸ |
سیره علمی: امام رضا(ع) وقتی در مدینه حضور داشت در روضه نبوی می‌نشست و دانشمندانی که از پاسخ سؤالات درمی‌ماندند، از امام یاری می‌خواستند.[۱۰۸] پس از حضور در مرو نیز از رهگذر مناظراتی که برپا می‌شد، به بسیاری از شبهات و سؤالات پاسخ می‌گفت. افزون بر آن امام در منزل خود و در مسجد مرو حوزه علمی تشکیل داد ولی وقتی مجلس درس امام بالا گرفت مأمون دستور تعطیلی آن را صادر کرد و امام او را نفرین کرد.[۱۰۹]
اهتمام به تندرستی و طب در روایات امام رضا(ع) نمود روشنی دارد. در این روایات ضمن تبیین برخی مفاهیم مرتبط با این زمینه، به امر پیشگیری، تغذیه صحیح، بهداشت فردی و درمان نیز پرداخته شده است. کتاب طب الرضا معروف به رساله ذهبیه منسوب به امام رضا(ع) است و دربردارنده توصیه‌هایی در این زمینه است.
تقیه نکردن در بحث امامت: دوره امامت امام رضا(ع) تا حدی تقیه را برنمی‌تافت؛ زیرا وقایع مربوط به پیدایش جریان واقفیه، جامعه امامیه را با خطری جدی روبرو ساخته بود. به‌علاوه برخی بازماندگان فرقه فطحیه نیز در زمان امام رضا(ع) فعال بودند. با توجه به این شرایط، امام تا حدی از سیاست تقیه فاصله گرفت و با صراحت بیشتری به تبیین ابعاد امامت پرداخت. برای نمونه بحث مفترض الطاعه بودن امام، از زمان امام صادق(ع) در محافل دینی و کلامی مطرح شده بود، ولی امامان در این مسئله با تقیه برخورد می‌کردند. امام رضا بدون آنکه به تعبیر روایات «ترسی از طغیانگر به خود راه دهد»، خود را امام مفترض الطاعه معرفی می‌نمود.[۱۱۰] در عین حال امام از شیعیان می‌خواست که «تقوا پیشه کنید و سخن ما را برای همگان پخش نکنید.»[۱۱۱]
همچنین امام در پاسخ نامه مأمون که از ایشان خواسته بود درباره اسلام ناب برای او بنویسد، پس از اشاره به توحید و نبوت پیامبر اسلام، امامت و جانشینی امام علی(ع) و یازده امام پس از وی را مطرح می‌کند و عبارت «القائم بامر المسلمین: کسی که امور مسلمانان را بر عهده دارد» را در مورد امام به کار می‌برد.[۱۱۲]
آثار منسوب
رساله ذهبیه یا طب الرضا از آثار منسوب به امام رضا(ع)
برخی از نویسندگان، از امام رضا(ع) به جز احادیث و اخباری که از آن حضرت نقل کرده‌اند و یا پاسخ کسانی که برای فهم مسائل علوم و معارف به آن بزرگوار مراجعه کرده‌اند (مثلاً کتاب عیون اخبار الرضا بسیاری از این مسائل را نقل کرده است.)، تألیفاتی نیز ذکر کرده‌اند که صحت انتساب آنها نیازمند ادله کافی است و استناد برخی از آنها قابل اثبات نیست. از جمله این تألیفات کتاب «الفقه الرضوی» است که محققین از علماء، نپذیرفته‌اند که این کتاب نوشته امام رضا(ع) باشد.[۱۱۳] اثر دیگری که به امام رضا(ع) نسبت داده شده است، «رساله ذهبیه» در پزشکی است. گفته شده است که امام این رساله را در حدود سال ۲۰۱ق. برای مأمون فرستاد و مأمون برای نشان دادن اهمیت آن دستور می‌دهد که با طلا نوشته و پس از آن در خزانه دارالحکمه نگهداری شود و به همین مناسبت است که آن را رساله ذهبیه نامیده‌اند. بسیاری از علماء بر این رساله شرح نوشته‌اند.[۱۱۴]
از دیگر آثار نسبت داده شده به امام رضا(ع) «صحیفه الرضا» در فقه است که انتساب آن به ایشان ثابت نشده است.[۱۱۵] کتاب دیگری که به امام رضا(ع) نسبت داده شده است، کتاب «محض الاسلام و شرایع الدین» است که ظاهراً اطمینانی به صدور این کتاب از امام نیست.[۱۱۶]
اصحاب
شیخ طوسی در کتاب رجال خود اسامی حدود ۳۲۰ نفر از اصحاب امام رضا(ع) را ذکر کرده است.[۱۱۷] از میان محققین متاخر، عطاردی در «مسند الامام الرضا»،[۱۱۸] ۳۱۲ نفر و قرشی در کتاب «حیاه الامام علی بن موسی الرضا(ع)»[۱۱۹] تعداد راویان از امام هشتم را ۳۶۷ تن دانسته‌اند. محمد مهدی نجف نویسنده کتاب الجامع لِرُواه اصحاب الامام الرضا، اسامی ۸۳۱ نفر را از منابع مختلف شیعه به عنوان راوی و اصحاب امام رضا جمع‌آوری کرده است.[۱۲۰]
برخی از اصحاب امام به نقل شیخ طوسی[۱۲۱] عبارتند از:
محمد بن عمر کشی، از رجالیان شیعه در قرن چهارم قمری، شش تن از اصحاب امام رضا(ع) را جزو اصحاب اجماع شمرده است. این شش تن عبارتند از: یونس بن عبدالرحمن، صفوان بن یحیی، ابن ابی‌عمیر، عبدالله بن مغیره، حسن بن محبوب و بزنطی.[۱۲۲] وی حماد بن عثمان را از اصحاب اجماع و یاران امام صادق(ع) ذکر کرده است.[۱۲۳]
جایگاه نزد اهل‌سنت
برخی بزرگان اهل‌سنت در سخنانی نسب، علم، فضل امام رضا(ع) را ستوده[۱۲۴] و به زیارت حرم امام رضا(ع) می‌رفته‌اند. رسول جعفریان، از پژوهشگران معاصر تاریخ، در کتاب «تاریخ تشیع در ایران» چند تن از عالمان اهل سنت را که تا قرن ششم به زیارت امام هشتم رفته‌اند، معرفی کرده است.[۱۲۵] از جمله ابن حِبّان، محدث اهل سنت در قرن سوم و چهارم هجری، گفته است که بارها به زیارت قبر علی بن موسی در مشهد می‌رفتم و با توسل به آن حضرت مشکلاتم برطرف می‌شد.[۱۲۶] همچنین ابن حجر عسقلانی نقل کرده که ابوبکر محمد بن خُزَیْمه، فقیه، مفسر و محدث اهل سنت در قرن سوم و چهارم هجری، و ابوعلی ثقفی، از عالمان نیشابور، به همراه دیگرانی از اهل سنت به زیارت قبر امام رضا(ع) رفته‌اند. راوی این حکایت (که خودش آن را برای ابن حجر نقل کرده است) گفته است: «ابوبکر بن خزیمه چنان به بزرگداشت این بقعه، و فروتنی و زاری نزد آن پرداخت که ما متحیر شدیم.»[۱۲۷] ابن نجار از جایگاه امام در علم و دین سخن به میان آورده و گفته است: «وی در علم و دین چنان جایگاهی داشت که در بیست و چند سالگی، در مسجدالنبی فتوا می‌داد.»[۱۲۸]
به گفته رسول جعفریان، حاکم نیشابوری، محدث و فقیه شافعی مذهب در قرن چهارم قمری، کتابی با عنوان «مفاخر الرضا» درباره امام رضا(ع) نوشته که از بین رفته است و فقط بخش اندکی از آن در کتاب الثاقب فی المناقب اثر ابن حمزه طوسی باقی مانده است.[۱۲۹]
آثار هنری و فرهنگی
تابلوی ضامن آهو اثر استاد فرشچیان، نسخه دوم.
درباره امام رضا(ع) آثار هنری متعددی اعم از شعر و رمان و فیلم و… به وجود آمده است.
آثار ادبی
درباره امام رضا(علیه السلام) اشعار فراوانی سروده شده است.[۱۳۰] به گفته نویسندگان کتاب «مدایح رضوی در شعر فارسی»، ظاهراً سنائی غزنوی، از شاعران قرن پنجم قمری، نخستین شاعری است که در مدح امام رضا(ع) این قصیده را سروده است.
| دین را حرمی است در خراسان | دشوار تو را به محشر آسان | |
| از معجزهای شرع احمد | از حجت‌های دین یزدان | |
| همواره رهش مسیر حاجت | پیوسته درش مشیر غفران | |
| چون کعبه پر آدمی ز هر جای | چون عرش پر از فرشته هزمان | |
| هم فر فرشته کرده جلوه | هم روح وصی درو به جولان | |
| از رفعت او حریم، مشهد | از هیبت او شریف، بنیان | |
| از دور شده قرار زیرا | نزدیک بمانده دیده حیران | |
| از حرمت زائران راهش | فردوس فدای هر بیابان | |
| قرآن نه درو و او اولوالامر | دعوی نه و با بزرگ برهان | |
| ایمان نه و رستگار از او خلق | توبه نه و عذرهای عصیان | |
| از خاتم انبیا درو تن | از سید اوصیا درو جان | |
| آن بقعه شده به پیش فردوس | آن تربه به روضه کرده رضوان | |
| از جمله شرط‌های توحید | از حاصل اصل‌های ایمان | |
| زین معنی زاد در مدینه | این دعوی کرده در خراسان[۱۳۱] |
اگر قصیده‌ای پیش از او در این باره سروده شده، از بین رفته یا در دسترس نیست.[۱۳۲] همچنین به نظر آنان، تا زمان تیموریان و صفویان، اشعار مدح درباره امام رضا(ع) اندک بود؛ اما از زمان صفویه فرونی یافت.[۱۳۳] در کتاب «مدایح رضوی در شعر فارسی»، قصیده‌هایی از ۷۲ شاعر فارسی زبان[۱۳۴] در مدح امام رضا(ع) از سنائی غزنوی تا دوران معاصر گرد آورده شده است.[۱۳۵] «قطعه‌ای از بهشت» اثر حبیب‌الله چایچیان متخلّص به حسان[۱۳۶] و «با آل علی هرکه در افتاد ور افتاد» اثر نسیم شمال، روحانی و شاعر دوره مشروطیت، از جمله اشعار درباره امام هشتم است.[۱۳۷] قطعه‌ای از بهشت چنین است:[۱۳۸]
|
رمان‌هایی نیز درباره امام رضا(ع) نگارش شده است که «به بلندای آن ردا» از سید علی شجاعی، «اقیانوس مشرق» از مجید پورولی کلشتری و «راز آن بوی شگفت» فریبا کلهر، از جمله آنها است.[۱۳۹]
آثار سینمایی و تلویزیونی
آثار سینمایی و تلویزیونی مستند و نمایشی با محوریت تاریخ حیات امام رضا(ع) و زیارت او ساخته شده است؛[۱۴۰] از جمله:
- فیلم مستند «یا ضامن آهو» به کارگردانی پرویز کیمیایی که در سال ۱۳۵۰ش ساخته شد. کیمیاوی در این اثر کوشیده تا حس و حال یک روز زیارتی در حرم امام رضا(ع) را به تصویر بکشد.[۱۴۱] مجید مجیدی، کارگردان سینما، این فیلم را یکی از شاهکارهای مستندی دانسته که درباره امام هشتم (ع) ساخته شده است.[۱۴۲]
- مجموعه تلویزیونی «ولایت عشق» به کارگردانی مهدی فخیم‌زاده، دومین و مهم‌ترین فیلم در رابطه با امام رضا(ع) شمرده شده است. این فیلم، که در سال ۱۳۷۶ش ساخته شد، به تبیین تاریخ امامت امام رضا(ع) از مدینه تا مرو و شهادت آن امام پرداخته است.[۱۴۳]
- مستند «رضای رضوان» از مجید مجیدی، محصول سال ۱۳۸۴ش، فیلمی است که راوی شوق خادمان حرم امام رضا(ع) به خدمت به زائران حرم است.[۱۴۴]
- فیلم سینمایی «هر شب تنهایی» ساخته رسول صدر عاملی در سال ۱۳۸۶ش، با داستانی که در حرم امام رضا(ع) می‌گذرد، از اولین آثار سینمایی است که قسمت‌های عمده آن در حرم امام رضا(ع) فیلمبرداری شده است. این فیلم روایت تحول مثبتی است که پس از زیارت در درون یک زن افسرده و پریشان اتفاق می‌افتد.[۱۴۵]
- فیلم سینمایی «شب» به کارگردانی رسول صدر عاملی در سال ۱۳۸۶ش که راوی شوق یک متهم دستبند‌زده برای زیارت حرم امام رضا(ع) است.[۱۴۶]
- فیلم سینمایی «روز هشتم» ساخته مهدی کرم‌پور در سال ۱۳۸۸ش، از دیگر آثار نمایشی درباره امام رضا(ع) است که بارها از شبکه‌های مختلف سیما در ایران پخش شده است.[۱۴۷]
- فیلم سینمایی «زیارت» به کارگردانی صادق کرمیار در سال ۱۳۸۸ش، روایتی از زندگی انسان‌های گرفتاری است که با آمدن به مشهد و زیارت حرم امام رضا(ع) مشکلات اقتصادی آنها حل می‌شود.[۱۴۸]
- فیلم تلویزیونی ««بیا از گذشته حرف بزنیم» ساخته حمید نعمت‌الله که راوی زیارت حرم امام رضا(ع) از نگاه سه زن سالخورده است.[۱۴۹]
- فیلم سینمایی «بدون قرار قبلی» ساخته سال ۱۴۰۰ش ساخته به کارگردانی بهروز شعیبی که درباره زیارتی است که بدون مقدمه برای شخصیت اصلی داستان اتفاق می‌افتد و در او و فرزندش، که مبتلا به بیماری اوتیسم است، تغییرات مثبتی ایجاد می‌کند.[۱۵۰]
تابلوی ضامن آهو
تابلو ضامن آهو اثر محمود فرشچیان داستان ضمانت امام رضا(ع) برای یک آهو را به تصویر کشیده است. براساس گزارش برخی خبرگزاری‌ها، این تابلو در دو نسخه خلق شده است: یکی در سال ۱۳۵۸ش و دیگری در سال ۱۳۸۹ش خلق و به آستان قدس رضوی اهدا شد.[۱۵۱]
جشنواره بین المللی امام رضا(ع)
جشنواره بین المللی امام رضا(ع)، جشنواره‌ای فرهنگی و هنری که از سال ۱۳۸۲ش، هر ساله با آغاز دهه کرامت و میلاد حضرت معصومه(س) در قم آغاز و پس از اجرا در همه استان‌های کشور و نیز مناطق متعددی در خارج کشور، در شب میلاد امام رضا(ع) در مشهد به کار خود پایان می‌دهد. این جشنواره در موضوعات گوناگون همچون علمی، پژوهشی، فرهنگی، هنری، سینمایی، مطبوعاتی، دیجیتالی و کودک و نوجوان از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار می‌شود.[۱۵۲]
کتاب‌شناسی
آثار متعددی درباره امام رضا(ع) به زبان‌های مختلف همچون فارسی، عربی، انگلیسی نگارش و منتشر شده است که در کتب کتاب‌شناسی همچون «کتابنامه امام رضا(ع)» اثر علی اکبر الهی خراسانی، «کتاب‌شناسی امام رضا(ع)» از سلمان حبیبی، «گزیده کتاب‌شناسی امام رضا(ع)» از هادی ربانی گردآوری و معرفی شده‌اند.
در کتاب «کتاب‌شناسی امام رضا(ع)» از سلمان حبیبی، بیش از هزار کتاب در شانزده فصل معرفی شده است. در فصل چهاردهم، کتاب‌های ترجمه شده از زبان‌های خارجی مانند اردو، ترکی، آلمانی، انگلیسی، فرانسه و تایلندی معرفی شده‌اند.[۱۵۳] با این وجود در مقدمه این کتاب آمده است که این کتاب‌شناسی، شامل همه کتاب‌های مستقل چاپی درباره آثار و اندیشه‌های امام رضا(ع) نیست.[۱۵۴] برخی از کتاب‌های مستقل درباره امام رضا(ع) از این قرار است:
- الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع)، سید جعفر مرتضی عاملی. این کتاب با عنوان «زندگی سیاسی هشتمین امام» توسط سید خلیل خلیلیان به فارسی ترجمه و از سوی دفتر نشر فرهنگ اسلامی منتشر شده است.
- الامام الرضا علیه السلام؛ تاریخ ودراسه، سید محمدجواد فضل الله. این کتاب با عنوان «تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)» توسط محمدصادق عارف به فارسی ترجمه و از سوی آستان قدس رضوی، منتشر شده است.
- حیاه الامام علی بن موسی الرضا(ع): دراسه و تحلیل، باقر شریف قرشی. این اثر با عنوان «پژوهشی دقیق در زندگانی امام علی بن موسی الرضا(ع)» توسط سید محمد صالحی، به فارسی ترجمه و از سوی دار الکتب الاسلامیه منتشر شده است. این کتاب توسط جاسم رشید به انگلیسی ترجمه شده است.
- الامام الرضا(ع) عند اهل السنه، محمدمحسن طبسی، انتشارات آستان قدس رضوی. این کتاب به زبان فارسی، انگلیسی و اردو ترجمه شده است.
- حکمت‌نامه رضوی، در چهار جلد از محمد محمدی ری‌شهری با همکاری جمعی از پژوهشگران، انتشارات دار الحدیث.
- فرازهایی از زندگانی امام رضا(ع)، اثر محمدرضا حکیمی که به زبان‌های انگلیسی، روسی، ترکی و مالایو ترجمه شده است.[۱۵۵]
- صیحفه رضویه جامعه، سید محمدباقر ابطحی نیز به زبان‌های انگلیسی، اردو و ترکی ترجمه شده است.[۱۵۶]
- سیره علمی و علمی امام رضا(ع)، عباسعلی زارعی سبزواری، آستانن قدس رضوی.
- دانشنامه امام رضا(ع) که با همکاری سه نهاد جامعه المصطفی العالمیه، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و بنیاد بین المللی فرهنگی- هنری امام رضا(ع) تاکنون دو جلد آن منتشر شده است.[۱۵۷]
گزیده سخنان
امام علی بن موسی الرضا(ع):
مؤمن ، مؤمن واقعی نیست ، مگر آن که سه خصلت در او باشد : سنتی از پروردگارش و سنتی از پیامبرش و سنتی از امامش. اما سنت‌ِ پروردگارش ، پوشاندن راز خود است ، اما سنت‌ِ پیغمبرش ، مدارا و نرم رفتاری با مردم است ، اما سنت‌ِ امامش صبر کردن در زمان تنگدستی و پریشان حالی است.
کلینی، اصول کافی، الناشر: دار الکتب الإسلامیه، ج۲، ص ۲۴۱،
- قناعت افزون بر نگهداشت شخصیت و عزّت نفس، رنج زیاده خواهى و بندگى دنیاپرستان را نیز از دوش انسان بر مى دارد و جز دو کس راه قناعت را نپیماید: آن که بیشتر در پى پاداش اخروى است و بزرگى که خود را از مردم فرومایه دور نگاه مى دارد. [۱۵۹]
- نیکى به دیگران را چون برشمرى، دیگر خیرى ندارد. [۱۶۰]
- اجل آفت آرزوست، و نیکى اندوخته همیشگى، و نیکوکارى دستآورد استواراندیش، و کوتاهى کردن مصیبت نیرومندان، و بخل آبرو را از میان مى برد، و محبّت فراخوان رنج‌هاست، و بزرگترین و گرامى ترین صفت‌ها نیکى کردن به دیگران و فریادرسى غمدیدگان و تحقّق بخشیدن به آرزوى آرزومندان و امید امیدواران و افزون ساختن دوستان در زندگى و گریه کنندگان پس از مرگ است. [۱۶۱]
- گدایى کلید سختى است. [۱۶۲]
- مصاحبتت با حاکم، محتاطانه و با دوست، فروتنانه و با دشمن پرهیزکارانه و با توده مردم،خوشرویانه باشد. [۱۶۳]
- صوفیان به امام گفتند: مأمون ولایت را به تو بازگردانده است و تو سزاوارترینِ مردم به آن هستى ولى کسى چون تو که سرور و مقدّم بر همگان است باید جامه پشمین و زبر به تن کند. پس حضرتش فرمود: واى بر شما، آنچه از پیشواى جامعه خواسته مى شود، عدل و داد اوست و این که هرگاه سخن بگوید، راست گوید و هرگاه حکم کند، عدالت ورزد و چون وعده دهد، وفا کند. «بگو چه کسى زینت هایى را که خدا براى بندگانش پدید آورده و روزى پاکیزه را حرام کرده است؟». بى گمان یوسف صدّیق، جامه دیباى زربفت پوشید و بر پشتى هاى خاندان فرعون تکیه زد.[۱۶۴]
جستارهای وابسته
پانویس
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۳.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۶۱؛ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۳.
- ↑ ابن شهرآشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ۱۳۷۹ق، ج۴، ص۳۶۶و۳۶۷.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۹، ص۱۰۰.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۶۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۹۹، ص۵۵.
- ↑ «چرا علی بن موسی الرضا را امام رئوف می‌نامند.»؛ «چرا امام رضا را رئوف می‌نامند؟، خبرگزاری مهر.
- ↑ فضل‌الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۴۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۸۶.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به: مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۴۷؛ عاملی، الحیاه السیاسیه للامام الرضا، ۱۴۳۰ق، ص۱۶۸؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۰.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۲۵.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۴.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۵.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۶.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۶.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۴۱.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۹۱.
- ↑ کلینی، الکافی، دارالکتب الاسلامیه، ج۱، ص۴۹۲.
- ↑ یافعی، مرآه الجنان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰.
- ↑ طبری، تاریخ الطبری، مؤسسه الاعلمی، ج۷، ص۱۴۹.
- ↑ قرشی، حیاه الامام علی بن موسی الرضا، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۴۰۸.
- ↑ سیوطی، تاریخ الخلفاء، ۱۴۲۵ق، ص۲۲۶.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۷۱.
- ↑ نگاه کنید به فضل‌الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۴۴.
- ↑ نگاه کنید به قمی، منتهی الآمال، ۱۳۷۹ش، ص۱۷۲۵-۱۷۲۶.
- ↑ فضل‌الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۴۴.
- ↑ سبط ابن جوزی، تذکره الخواص، منشورات الشریف الرضی، ص۱۲۳.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۲۶.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۱-۴۲.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۴۸.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۲۷.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۷۹.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۸۱.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۸۱ و۸۲.
- ↑ کلینی، الکافى، ۱۳۶۳ش، ج۸، ص۱۵۱
- ↑ طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۶۴.
- ↑ نوبختی، فرق الشیعه، ۱۴۰۴ق، ص۸۷؛ اشعری قمی، المقالات و الفرق، ۱۳۶۰ش، ص۹۵.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۴۶۵.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، ۱۳۸۱ش، ج۱۸، ص۱۲۴.
- ↑ جعفریان، اطلس شیعه، ۱۳۸۷، ص۹۵.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۵۹.
- ↑ صدوق، معانی الاخبار،۱۴۰۳ق، ص۳۷۱.
- ↑ فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۱۳۳.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، ۱۳۸۱ش، ص۴۳۰؛ افتخاری، امام رضا(ع)، مأمون و موضوع ولایتعهدی، ۱۳۹۸ش، ص۱۰۴.
- ↑ اکبری، و براتی، «نقش امام رضا(ع) در وحدت دینی و انسجام اسلامی در عصر عباسی»، ص۴۵.
- ↑ الدوری، العصر العباسی الاول، ۱۹۹۷م، ص۱۶۱.
- ↑ سیدمرتضی، تنزیه الانبیا(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۱۷۹؛ شیخ طوسی، تلخیص الشافی، ۱۳۸۲ش، ج۴، ص۲۰۶.
- ↑ باغستانی، «الرضا، امام (ولایتعهدی)»، ص۸۳.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۰.
- ↑ عاملی، الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع)، ۱۴۰۳ق، ص۲۲۶.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۰.
- ↑ الدوری، العصر العباسی الاول، ۱۹۹۷م، ص۱۶۲-۱۶۳.
- ↑ جهشیاری، الوزراء و الکتاب، ۱۴۰۸ق، ص۲۰۳.
- ↑ افتخاری، امام رضا(ع)، مأمون و موضوع ولایتعهدی، ۱۳۹۸ش، ص۱۰۴.
- ↑ عاملی، الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۸۶.
- ↑ شیخ صدوق، امالی، ۱۳۷۶ش، ص۶۹.
- ↑ عاملی، الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع)، ۱۴۱۶ق، ص۲۸۶.
- ↑ درخشه، حسینی فائق، «سیره سیاسی امام رضا(ع) در برخورد با حکومت جور»، ص۲۱.
- ↑ شیخ مفید، الارشاد، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۲۵۹.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۴۰۷ق، ج۱، ص۴۸۹.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۴۴۸.
- ↑ مطهری، مجموعه آثار، ۱۳۸۱ش، ج۱۸، ص۱۲۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۴۴۸.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۴۴۸.
- ↑ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۰.
- ↑ یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، دار صادر، ج۲، ص۴۵۰.
- ↑ رفیعی، زندگانی امام رضا(ع)، پژوهشکده تحقیقات اسلامی، ص۱۹۸-۱۹۹.
- ↑ قرشی، خاندان وحی، ۱۳۸۶ش، ص۵۸۵-۵۸۶.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۲.
- ↑ ر.ک: طبرسی، الاحتجاج، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۹۶ به بعد.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۲.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۲ به نقل از صدوق در عیون اخبار الرضا، اعلمی، ج۱، ص۱۵۲.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۲-۴۴۳؛ نیز نگاه کنید به: صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۲.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۳-۴۴۴.
- ↑ فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۴۳.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۴۸۶.
- ↑ عاملی، الحیاه السیاسیه للامام الرضا، ۱۴۳۰ق، ص۱۶۹.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری باعلام الهدی، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۴۱.
- ↑ ر.ک: القرشی، حیاه الامام علی بن موسی الرضا، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۵۰۳-۵۰۴.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۴۶۹.
- ↑ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۷۸ش، ج۲، ص۴۷۱.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۷۰.
- ↑ ر.ک: صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۲۴۵.
- ↑ ر.ک: عاملی، زندگی سیاسی هشتمین امام، ۱۳۸۱ش، ص۲۰۲-۲۱۲.
- ↑ ابن حبان، الثقات، ۱۴۰۲ق، ج۸، ص۴۵۶-۴۵۷؛ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۷۶ش، ص۴۶۰.
- ↑ شیخ صدوق، عیون اخبارالرضا، الناشر : منشورات جهان، ج۲، ص۲۴۲.
- ↑ القرشی، حیاه الإمام الرضا، منشورات سعید بن جبیر، ج۲، ص۳۷۶.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۷۶ش، ص۴۴۳.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۷۶ش، ص۴۴۴.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، ۱۳۷۶ش، ص۴۴۴-۴۴۵.
- ↑ عطاردی، مسند الامام الرضا، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۸۴-۸۵.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، ۱۳۸۱ش، ص۴۴۵-۴۴۶.
- ↑ اربلی، کشف الغمه، ۱۳۸۱ق، ج۲، ص۲۸۲.
- ↑ جعفریان، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه(ع)، ۱۳۸۱ش، ص۴۳۱.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۷۱.
- ↑ دخیل، ائمتنا: سیره الائمه الاثنی عشر، ۱۴۲۹ق، ج۲، ص۷۶-۷۷.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۱، ص۱۷۲.
- ↑ صدوق، عیون أخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۸۴.
- ↑ طوسی، الامالی، ۱۴۱۴ق، ص۳۵۹.
- ↑ صدوق، عیون أخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷.
- ↑ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نشر علامه، ج۴، ص۳۶۲
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۲۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۲۳
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۶، ص۱۹
- ↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۵، ص۱۷۰.
- ↑ شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۵۹.
- ↑ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۶۴.
- ↑ صدوق، عیون اخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۷۲.
- ↑ پاکتچی، ابعاد شخصیت و زندگی حضرت امام رضا، ۱۳۹۲ش، ج۱، ص۱۴۱-۱۴۷.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۲۲۴.
- ↑ صدوق، عیون أخبار الرضا، ۱۳۷۸ق، ج۲، ص۱۲۲.
- ↑ فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۱۸۷.
- ↑ فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۱۹۱-۱۹۶.
- ↑ فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۱۹۶.
- ↑ فضل الله، تحلیلی از زندگانی امام رضا(ع)، ۱۳۷۷ش، ص۱۹۷-۱۹۸.
- ↑ طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۵۱-۳۷۰.
- ↑ عطاردی، مسند الامام الرضا، ۱۴۱۳ق، ص۵۰۹.
- ↑ قرشی، حیاه الامام علی بن موسی الرضا، ۱۴۲۹ق، ص۱۲۳-۲۴۲.
- ↑ نجف، الجامع لِرُواه اصحاب الامام الرضا، ۱۴۰۷ق.
- ↑ نگاه کنید به طوسی، رجال الطوسی، ۱۴۱۵ق، ص۳۵۱-۳۷۰.
- ↑ کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ش، ص۵۵۶.
- ↑ کشی، رجال الکشی، ۱۴۰۹ش، ص۳۷۵.
- ↑ نگاه کنید به عسقلانی، تهذیب التهذیب، دار صادر، ج۷، ص۳۸۹؛ یافعی، مرآه الجنان، ۱۴۱۷ق، ج۲، ص۱۰.
- ↑ نگاه کنید به جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۲۸-۲۳۳.
- ↑ ابن حبان، الثقات، ۱۴۰۲ق، ج۸، ص۴۵۷.
- ↑ عسقلانی، تهذیب التهذیب، دار صادر، ج۷، ص۳۸۸.
- ↑ ابن النجار، ذیل تاریخ بغداد، ۱۴۱۷ق، ج۴، ص۱۳۵؛ نیز نگاه کنید به: عسقلانی، تهذیب التهذیب، دار صادر، ج۷، ص۳۸۷.
- ↑ جعفریان، تاریخ تشیع در ایران، ۱۳۸۷ش، ص۲۳۰.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به احمدی بیرجندی و نقوی‌زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش؛ «شعر درباره امام رضا/ گزیده شعرهای بسیار زیبا در وصف علی بن موسی الرضا»، باشگاه خبرنگاران جوان؛ «سروده‌هایی در مدح امام رضا(ع)»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «قصیدهٔ شمارهٔ ۱۳۹ – در نعت امام هشتم (ع)»، وبگاه گنجور.
- ↑ احمدی بیرجندی و نقوی‌زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش، ص۱۶ و۲۸.
- ↑ احمدی بیرجندی و نقوی‌زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش، مقدمه، ص۱۶.
- ↑ احمدی بیرجندی و نقوی‌زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش، مقدمه چاپ دوم، ص۲۷.
- ↑ احمدی بیرجندی و نقوی‌زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، ۱۳۷۷ش، مقدمه، ص۱۶ و۱۹.
- ↑ «حسان: شعر «آمدم ای شاه پناهم بده» زبان حال مادرم است»، وبگاه خبرگزاری فارس.
- ↑ موسی‌آبادی و دیگران، «جلوه‌های تمثیل و ارسال مَثَل در شعر سید اشرف الدین گیلانی»، ص۱۴۰.
- ↑ «حسان: شعر «آمدم ای شاه پناهم بده» زبان حال مادرم است»، وبگاه خبرگزاری فارس.
- ↑ زینلی، «امام رضا(ع)، به روایت کتاب‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ شفایی و بهروزلک، «هنر هفتم و فرهنگ رضوی؛ همسویی‌ها و تعاملات»، ص۱۱۰ و ۱۱۱.
- ↑ «مجید مجیدی: یا ضامن آهو شاهکاری مستند درباره امام رضاست»، وبگاه ایرنا.
- ↑ شفایی و بهروزلک، «هنر هفتم و فرهنگ رضوی؛ همسویی‌ها و تعاملات»، ص۱۱۰ و ۱۱۱.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ «در هر دو اثر عنایاتی از سوی امام رضا(ع) داشته‌ام»، پایگاه خبری-تحلیلی قدس آنلاین.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، وبگاه ایرنا.
- ↑ «استاد فرشچیان: چهره امام رضا(ع) را دیدم و نقاشی کردم»، وبگاه خبرگزاری جوان آنلاین.
- ↑ «معرفی جشنواره»، وبگاه بنیاد بین المللی فرهنگی هنری امام رضا(ع).
- ↑ حبیبی، کتاب‌شناسی امام رضا(ع)، ۱۳۹۲ش، مقدمه، ص۹.
- ↑ حبیبی، کتاب‌شناسی امام رضا(ع)، ۱۳۹۲ش، مقدمه، ص۹.
- ↑ «ترجمه کتاب محمدرضا حکیمی درباره زندگی امام رضا(ع) به ۴ زبان»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «ترجمه کتاب محمدرضا حکیمی درباره زندگی امام رضا(ع) به ۴ زبان»، وبگاه خبرگزاری تسنیم.
- ↑ «دانشنامه امام رضا(ع)»، وبگاه خبرگزاری رضوی.
- ↑ حلی، العدد القویه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص ۲۹۷.
- ↑ آبی، نثر الدر فی المحاضرات، ۱۴۲۴ق، ج۱، ص۲۵۰.
- ↑ حلی، العدد القویه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص ۲۹۷.
- ↑ حلی، العدد القویه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ حلی، العدد القویه، ۱۴۰۸ق، ج۱، ص ۲۹۷.
- ↑ شهید اول، الدرّه الباهره، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۳۸.
- ↑ علامه مجلسی، بحارالانوار، ج۶۷، ص۱۱۸.
منابع
- ابن النجار البغدادی، محب الدین، ذیل تاریخ بغداد، دراسه وتحقیق مصطفی عبدالقادر یحیی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- ابن حبان، الثقات، حیدر آباد، مطبعه مجلس دائره المعارف العثمانیه، ۱۴۰۲ق.
- ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، قم، نشر علامه، بی تا.
- ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزّیارات، مکتبه الصدوق، بی‌تا.
- احمدی بیرجندی، احمد و علی نقوی‌زاده، مدایح رضوی در شعر فارسی، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۷۷ش.
- «استاد فرشچیان: چهره امام رضا(ع) را دیدم و نقاشی کردم»، خبرگزاری جوان آنلاین، درج مطلب: ۱ آبان ۱۳۹۹ش، بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۰ش.
- زینلی، منیره، «امام رضا(ع)، به روایت کتاب‌ها»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، درج مطلب: ۱۲ تیر ۱۳۹۹ش، بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۰ش.
- اشعری قمی، سعد بن عبدالله، المقالات و الفرق، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۶۰ش.
- افتخاری، سید غنی، امام رضا(ع)، مأمون و موضوع ولایتعهدی، مشهد، به‌نشر، ۱۳۹۸ش.
- اکبری، امیر، و بهمن براتی دشت بیاض، «نقش امام رضا(ع) در وحدت دینی و انسجام اسلامی در عصر عباسی»، در مجله مشکاه، شماره ۹۶ و ۹۷، پاییز و زمستان ۱۳۸۶ش.
- الدوری، عبدالعزیز، العصر العباسی الاول، بیروت، دار الطلیعه، ۱۹۹۷م.
- امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۱۸ق
- آبی، منصور بن حسین، نثر الدر فی المحاضرات، تحقیق: خالد عبدالغنی محفوظ، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۲۴ق.
- باغستانی، اسماعیل، «الرضا، امام (ولایتعهدی)»، در دانشنامه جهان اسلام، ج۲۰، تهران، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، ۱۳۹۴ش.
- پاکتچی، احمد، ابعاد شخصیت و زندگی حضرت امام رضا(ع)، تهران، دانشگاه امام صادق(ع)، ۱۳۹۲ش.
- «ترجمه کتاب محمد رضا حکیمی درباره زندگی اما رضا به ۴ زبان»، خبرگزاری تسنیم، درج مطلب: ۱۳ مرداد ۱۳۹۵ش، بازدید: ۲۴ خرداد ۱۴۰۰ش.
- جعفریان، رسول، اطلس شیعه، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ۱۳۸۷ش.
- جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دوره صفوی، تهران، نشر علم، چاپ دوم، ۱۳۸۷ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه (علیهم السلام)، قم، انصاریان، ۱۳۸۱ش.
- جعفریان، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم، انصاریان، ۱۳۷۶ش.
- جهشیاری، محمد بن عبدوس، الوزراء و الکتاب، بیروت، دار الفکر الحدیث، ۱۴۰۸ق.
- حبیبی، سلمان، کتاب‌شناسی امام رضا(ع)، مشهد، آستان قدس رضوی، چاپ اول، ۱۳۹۲ش.
- «حسان: شعر «آمدم ای شاه پناهم بده» زبان حال مادرم است»، خبرگزاری فارس، درج مطلب: ۱۲ دی ۱۳۹۲ش، بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۰ش.
- حلی، رضیالدین علی بن یوسف، العدد القویه لدفع المخاوف الیومیه، تصحیح: سید مهدی رجایی، قم، کتابخانه عمومی آیت‌الله‌مرعشی نجفی، ۱۴۰۸ق.
- «دانشنامه امام رضا(ع)»، وبگاه خبرگزاری رضوی، درج مطلب: ۱۷ دی ۱۳۹۷ش، بازدید: ۲۴ خرداد ۱۴۰۰ش.
- دخیل، علی محمد علی، ائمتنا: سیره الائمه الاثنی عشر، قم، مؤسسه دار الکتاب الاسلامی، ۱۴۲۹ق.
- درخشه، جلال و سید محمدمهدی حسینی فائق، «سیره سیاسی امام رضا(ع) در برخورد با حکومت جور»، در مجله فرهنگ رضوی، شماره۱، بهار ۱۳۹۲ش.
- «در هر دو اثر عنایاتی از سوی امام رضا(ع) داشته‌ام»، پایگاه خبری-تحلیلی قدس آنلاین، درج مطلب: ۱۵ تیر ۱۳۹۸ش، بازدید: ۲۸ خرداد ۱۴۰۰ش.
- رفیعی، علی، زندگانی امام رضا(ع)، تهران، پژوهشکده تحقیقات اسلامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، بی‌تا.
- سبط ابن جوزی، یوسف بن قزاوغلی، تذکره الخواص من الامه فی ذکر خصائص الائمه، قم، منشورات الشریف الرضی، بی‌تا.
- «سروده‌هایی در مدح امام رضا(ع)»، خبرگزاری تسنیم، درج مطلب: ۲۳ تیر ۱۳۹۸ش، بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۰ش.
- سیدمرتضی، علی بن حسین، تنزیه الانبیا(ع)، قم، دار الشریف الرضی، ۱۳۷۷ش.
- سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، تاریخ الخلفاء، تحقیق حمدی الدمرداش، ریاض، مکتبه نزار مصطفى الباز، ۱۴۲۵ق.
- شیخ صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا(ع)، تهران، نشر جهان، ۱۳۷۸ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن، تلخیص الشافی، قم، محبین، ۱۳۸۲ش.
- «شعر درباره امام رضا/ گزیده شعرهای بسیار زیبا در وصف علی بن موسی الرضا»، باشگاه خبرنگاران جوان، درج مطلب: ۲۸ آبان ۱۳۹۶ش، بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۰ش.
- شفایی، امان‌الله و غلامرضا بهروزلک، «هنر هفتم و فرهنگ رضوی؛ همسویی‌ها و تعاملات»، فصلنامه رسانه، شماره ۸۱، بهار ۱۳۸۹ش.
- شهید اول، الدرّه الباهره من الأصداف الطاهره، تحقیق: عبدالهادی مسعوی، قم، نشر زائر، چاپ اول، ۱۳۷۹ش.
- صدوق، محمد بن على، معانی الاخبار، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، تحقیق السیدمحمدباقر الموسوی الخرسان، مشهد، نشر سعید، ۱۴۰۳ق.
- طبرسی، فضل بن الحسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم، مؤسسه آل البیت لأحیاء التراث، ۱۴۱۷ق.
- طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
- طوسی، محمد بن الحسن، الامالی، قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴ق.
- طوسی، محمد بن حسن، رجال الطوسی، قم، مؤسسه نشر اسلامی، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.
- عاملی، السید جعفر مرتضی، الحیاه السیاسیه للامام الرضا (ع): دراسه و تحلیل، بیروت، المرکز الاسلامی للدراسات، ۱۴۳۰ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الحیاه السیاسیه للإمام الرضا (ع)، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۶ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، الحیاه السیاسیه للامام الرضا(ع)، قم، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۰۳ق.
- عاملی، سید جعفر مرتضی، زندگی سیاسی هشتمین امام، ترجمه سید خلیل خلیلیان، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۱ش.
- عرفان منش، جلیل، جغرافیای تاریخی هجرت امام رضا علیه‌السلام از مدینه تا مرو، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۴ش.
- عسقلانی، ابن حجر، تهذیب التهذیب، بیروت، دار صادر، بی تا.
- عطاردی، عزیز الله، مسند الامام الرضا (ع)، بیروت، دار الصفوه، ۱۴۱۳ق.
- علامه مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۳۶۸ش.
- فضل‌الله، محمدجواد، تحلیلی از زندگانی امام رضا (ع)، ترجمه محمدصادق عارف، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۷ش.
- «فرهنگ رضوی در آینه سینما/ شوق زیارت از یا ضامن آهو تا بدون قرار قبلی»، ایرنا، تاریخ درج: ۲۱ خرداد ۱۴۰۱ش، تاریخ بازدید: ۵ تیر ۱۴۰۲ش.
- قرشی، باقر شریف، حیاه الامام علی بن موسی الرضا (ع): دراسه وتحلیل، قم، مهر دلدار، ۱۴۲۹ق/۲۰۰۸م.
- قرشی، باقر شریف، حیاه الامام الرضا، ۱۴۱۲ق.
- قرشی، علی‌اکبر، خاندان وحی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۶ش.
- قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، تحقیق ناصر باقری بیدهندی، قم، انتشارات دلیل ما، ۱۳۷۹ش.
- کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی – اختیار معرفه الرجال، تصحیح شیخ طوسی و حسن مصطفوی، مشهد، نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول، ۱۴۰۹ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، چاپ پنجم، ۱۳۶۳ش.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، مصحح محمد آخوندی و علی اکبر غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، بی‌تا.
- کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، اسلامیه، ۱۴۰۷ق.
- مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
- «مجید مجیدی: یا ضامن آهو شاهکاری مستند درباره امام رضاست»، ایرنا، تاریخ درج: ۵ خرداد ۱۴۰۲ش، تاریخ بازدید: ۵ تیر ۱۴۰۲ش.
- مطهری، مرتضی، مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۱ش.
- «معرفی جشنواره»، وبگاه بنیاد بین المللی فرهنگی هنری امام رضا(ع)، بازدید: ۲۷ خرداد ۱۴۰۰ش.
- مفید، محمد بن محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، قم، المؤتمر العاملی لألفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ق (۱۳۷۲ش).
- نجف، محمد مهدی، اَلجامع لِرُواه و اصحابِ الامام الرضا(ع)، مشهد، المعتمر العالمی للامام الرضا علیه‌السلام، چاپ اول، ۱۴۰۷ق.
- نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعه، بیروت، دار الاضواء، ۱۴۰۴ق.
- نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، بیروت، موسسه آل البیت لاحیاء التراث، ۱۴۰۸ق.
- یافعی، عبدالله بن اسعد، مرآه الجنان وعبره الیقضان فی معرفه ما یعتبر من حوادث الزمان، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۷ق.
- یعقوبی، احمد بن اسحاق، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۸ش.
- یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
- «چرا علی بن موسی الرضا (ع) را امام رئوف می‌نامند»، خبرگزاری مهر، تاریخ درج مطلب: ۲۳ مرداد ۱۳۹۵ش، تاریخ بازدید: ۵ مرداد ۱۳۹۸ش.
- «چرا امام رضا (ع) را رئوف می‌نامند؟ توضیحات آیت الله شبیری زنجانی»، سایت خبرآنلاین، تاریخ درج مطلب: ۲۸ آذر ۱۳۹۳ش، تاریخ بازدید: ۵ مرداد ۱۳۹۸ش.
